Friday, October 21, 2011

12. French Puahpha pa.

                                         12.French Puahpha pa
(211)
                SOIRES-a kinialna leh Augsburg-a upna thu
pulaakna in Germany gam sung ah                  
puahphatna hanga gualzawhna khat ahi hi. A
nung ah a kum kum in kidona leh khuamial in a
zui hi. Pawl kikhennate in tha kiamna a piang
sak hi. Gaalte thahatnate in Protestan a bei mang
sak ding tawh a hong ki bang hi. Mi tul tampi in
a sisan uh tawh a teci panna uh a lak uh hi.
Tualgaal hong piang khia hi. A thunei pen pen
kumpi neu khat kumpipa in a mat ciang in tua
puahphat tawh kisai kinialna thu kawng ong ki
heei khia hi. Kumpipa in agaal matpa pen khua pi khat pan khat ah akai
kawi kawi hi. Ahih hangin a gualzawhna pen hun tomno khat sungin a
bei hi. A gaal matpa hencip zo loin a khahsuah hi. A khan sunga suk
mang ding a sawm thu-upna pen suksiat sak loh dingin thu a pia zaw ta
hi. A kumpigam-a sum khukte leh ama nuntakna mah mah zong pia
ngam zah in thukhial suksiat mang ding a sawm hi. Tu in tualgal in
hong sim man-in a galkapte bei in a sum khukte a kangh hi. A kumpi
gamke tampi in langdo sawm uh a, a net cip nop upna pen nen cip zo
nawnlo in pung zaw sop hi cih a mu hi. Charles a 5na pa in vangliatna
khempeuh a nei pa a lehdo kha hi. Pasian in ‘khuavak sak un’ ci napi,
kumpipa in khua mialsa mah kip sak lai dih ni a ci hi. Ama ngimnate
tung zolo hi. A kum cinglo, khan khin nailopi mah in galdona in nangh
sak di-dek ahih manin a tokhom nangawn aap-khia in phungzi inn sung
khat ah a ki phum cip ta hi.

                Germany gam mah bangin Switzerland gam ah zong Puahphatna
ading in khua hong zing hi. Mun tampi in puahphtna hong sangin a
dangte in Rome upna ah, vot paih lah bangin, mitsi tentansa in a belh
cip teitei uh hi. Thuman a saang nuamte bawlsiatna dingin (212)
atawpnaah tualgaal hong piang hi. Zwingle leh puahphatna-a a ki kholh
pih mi tampi Cappel sisan kisuahnaah hong bei ta uh hi. Oecolumpadius
zong hih suksiatna in buakin a sawtloin a si hi. Rome hong gualzoa,
mun tampi ah a taansa uh munte ong ngahkik uh hi. Ahih hangin a
tawntunga ngaihsut apia Pa in Ama nasepna leh a mite peuhmah nusia
ngei lo hi. Anaute adingin a khut in huut khiatna pia ding hi. Leitung
mun dangteah zong Puahphatna nasep mai nawt nadingin nasem a
guang hi.

              Luther pen Puahphapa ci in a kitheihma pek nangawnin French
gam ah khuavak ding na ki pan zo ta hi. Khuavak a mankhia masa pen
pa in, puteek, Lefevre ahi hi. Amah pen laisiam mi, Paris University-a
Professor ahi hi. A thanuam, mihoih ahih manin Papistte’ nuam mi khat
ahi hi. Amah in khanglui laite a zonkhiatna lam in Laisiangthothu hong
mukhia a, a sangnaupangte sim ding in agen hi.

             Lefevre in misiangthote zahaakna khawng a hanciam mah mah
khat ahi hi. Tangthu sung a misiangthote leh thahna thuakte thute gelh
ding in pawlpi tangthute panin thu a khawm tuah hi. Tua pen naseep
thupi hong suak in, tam pi mah zong a
kalkhia khin hi. A lungsim sungah
Laisiangtho pan in zong huhna ngah thei
ding lam en in Laisiangtho sim hong ki
pan hi. Tua panin misiangthote omzia
hong mu thei napi Romete ciamtehna
bang hong hi nawn lo mawk hi. A lungsim
sung ah khuavak in tuiciin bangin hong
vung hi. A lungsim hong patau in, amasep
dinga a seh nasep nusia in Pasianthu bekah
hong kipia ta hi. Tua a manpha thumaan
a muh pen hilh dingin hong kipan hi.

              Luther leh Zwingle te puahpha ding in a kipat ma 1512 kum in
Lefevre in lai na gelh zo a, ‘A tawntung nuntakna ngah theih nading-a
hehpihna in upna hangin a hong sep sak theih tua dikna a hong pia
Pasian bek ahi hi.’ na ci ngei zo hi.-Wylie, b. 13, ch. 1. Hotkhiatna thu
thukpi gen bel in a nei hi.’ Aw, gen khiat zawh hoh tua zaha thupi
kikheelna, mawh banglo Pa kimawh sak a amawhte ki suahtaak! Thupha
a hi pa in samsiatna ngah in, samnsiatte thupha ki pia; 213 nuntakna ahi
Pa in asite hin nadingin sih lawh a, Vanglianpi pen khuamnial in tuamin
bang mah theilo a buai gawp lelte vaang a kipia hi’ na ci hi.—D’Aubigne,
b. 12, ch. 2(London ed.).

             Hotkhiatna minthang pen Pasian bek neih thu ahi hi. A hih hangin
sawlman nading bek mihingte neih tha ahi hi.’ Nang zong Khrish pawlpi
mikhat nahih leh ama pumpi tunga nate khat na hi pah hi. lh Pasian in
lim leh meel a nei na hi hi.... Aw, mite in tua thu thei le uh bang zah in
sang gamtat ding uh a, mawh baang loin siangtho takin nungta nuam
ding uh hiam? Amau sunga om vangliatna tawh khaikaak le uh bang
zah in ki hawm thawh ding uh hiam? Tua vangliatna leh minthanna pen
mihing mit tawh kimu thei lo hi. Hih leitunga om minthanna lelte pen
amial dide bang bek muthei mah ding uh hi ven!’ –Ibid.

                Lefevre ii sang naupangte lak ah ama kammal te limtaka ngai
pawlkhat a om hi. Tuate in siapa uh a a daih nung a sau veipi ciangin
thuman na gen zom lai uh hi. Tuate lak ah William Farel zong a om hi.
Nu leh pa hoih sunga upna phincill tak leh pawlpi hilhna bang tawh a
kikhang khia sah ahi hi. Sawltak Paul in ama thu agen ciangin ‘Kote
biakna sungah a hahkat pha diak Farisai pawl a kicite sunga ka om cil a
kipan in ka nunak zia khempeeeuh a gen nop nak uh leh hong gen thei
ding uh hi’ (Sawl. 26:5) acih bangin ci nuam leh ci thei ding ahi hi.
Romete sunga ki aap pha mahmah khat hi a, pawlpi lang pang vannuai
suk siat nopna tawh a sa val val mi a hi hi. ‘Pope lang pan-a thu gen ka
zak nak leh keeivom lungso bang in a ha gawi khat ka hi hi’ ci in a
kikheel ma anuntk zia a gen hi.—Wylie, b. 13, ch. 2. Gimlo tawllo in
Lefevre tawh kithuah in misiangtho te zahtakna a pia ngei Paris khua
sunga biak inn leh biakna tau te ah biakna pia in misiangthote’ guh
koihna te a zep nading in letsong khawng a pia pia pa ahi hi. A hih
hangin tua bawlnate in lung muan na pia zo lo hi. Mawhna a phawk
ciangin tuate bawl in amah le amah a kigawt hi. Ahih hangin tuate in a
dahna nilkhia zolo hi. ‘Hotkhiatna in hehpihna hang bek hi’cih
puahphapa kammal pen vantung pan-a aw hong ging zak bangin hong
za hi. ‘Mawh neilo pa kimawh sak in mawh nei mi ki khah hi’. –Wylie,
b. 13, ch. 2. (214)

             Farel in thuman lungdam tak in a sang hi. Paul mah bangin kikheel
a, khang lui thuciinte’ hen cipna pan ki heei khia in, Pasiantate’
suahtakna sung a bel hi. Sapeel keivom bangin mithah nopna lungsim
nei nawnlo in daai takin lung nem migi in tuuno a hong bang hi. Pope
kiang pan ki khen khia siangtho vilvel in Khrish Jesu kiang ah hong ki
pia kik hi.’ – D’Aubigne, b. ch. 3.

               Lefevre in a sangnaupangte tunga khuavaak a theh khiat khiat
laitak in Farel in pope khut sunga a om lai a a hanciam mah bangin
Khrish nasepna ah zong hong kuhkal in mipi mai ah teci apang hi. Pawlpi
vangliatna ukpi khat ahi Meaux a bishop pa zong tua zawh a sawl loin
amau tawh hong ki pawl beh lai hi. Sia dangte
in zong amau din mun ciat pan un amau pilna
neih zah tek zui in thuman tangkona ah hong
pawm tek uh hi. Lokho mi, khutsiam nasem
mite pan kumpi inn sung dongin, mihing
aniam asang, a cial cial in a lawh to hi. Tua
hun a gamuk kumpi Francis khatna pa
sanggamnu in zong puahphatna thuman a na
saang hi. Kumpi pa leh anu mah mah in zong
tawlkhat sung deihsakna hong nei uh ahih man
in puahphate in France gambup pen
Lungdamnathu tawh kizo thei ding hi ci in a lam en uh hi.

             Ahih hangin amau lam etna bang in a hong piang kei hi. Khrish
nungzuite sit telna leh bawlsiatna in a nangak gige hi. Ahih hangin
hehpihna tawh tua thu amau mit pan in kiliah sak hi. Tawl khat sung
teng lemna hong om sam hi. Tua thusia a thuak dingte uh a zawh theih
nadingun tha hong ngah uh a, puahphatna in nawhsa in mai a nawt hi.
Meaux-a bishop pa in ama gam sung tenga sia semte leh pawlpi mite
tungah tha nuam tak in na sem hi. Thu thei lo, tatsia-a khuaval a zulhtat
siampite paai khia in gamtathoih leh pilna neite tawh a khek hi. Bishop
pa in amite in amau mah mah ading in Pasian thu atheih ciat ding uh
deih sak mah mah ahih man in, a sawtlo in a theisak ciat zo takpi hi.
Lefevre in Laisiangtho Thak na tei khia in, Luther in Germany pau in
Wittenberg pan a na hawm khia hi. Bishop in ama gam sung teng ah hih
thu a theh khiat nading sep theih teng sitlo in sem ahih manin, lokho
mite khut sung dong ah Laisiangtho hong tung ta hi.

              Tui duh in a dang tak khualzim gim mi in luitui siang a delh uh
bangin mite in tua vantung thu siang a na saang uh hi. Lokho mite,
khut nasep siamte khawng in a nasep kawm kawm un Laisiangtho
thuman gen uh a, a kitha lawp suah uh hi. Nitak ciangin zu zuakna peuh
ah a kikhop tangun a innte uh ah ki hawh in, Laisiangtho sim in thu a
ngen khawm uh hi. Tua milomte tung ah kikhelna lianpi a hong tung hi.
Mizawng genthei, gimpi-a nasemte hi napi uh in amau nuntaknate ki
puahto in Pasian vanglian ah pah tak huai hong cing uh hi. Ki niam
khiat in ki it uh a, siangho in, Lungdamnathu in a nasep gahpha teng a
maute lakah hong gah khia hi.

              Meaux pan-a tang khia khuavaak in gamlapi a taan hi. Nisial in
mi ki kheel thak ki muh beh den hi. Kumpipa in phungzite lungsim
kawcik tawl khat sung meek cip a ahih hang in a tawpna ah papal makaite
vang mah hong ultung kik hi. Sih nading kihaalna khuam a mai uh ah
kiphut hi. Meaux bishop pa pen tawkik zaw ding maw meikuangah pai
zaw ding cih a ki teel sak hi. A tawpna ah a baih lam zaw pen a teel hi.
A hih hangin a nungzui tuuhonte amah bangin puklo in akip din uh hi.
Mi tampi in meikuang sung panin thumaan teci pang uh hi. Amaute in
kihaalna khuam phung pan in teci pang uh hi. Hun nop lai-a thuman a
zakha ngei nai hetlo a kiniam khiat Khristian tul tampite ading in
tangkona leh teci pan’na asuak hi.

             Mi niamte leh mi zawngte bek in zahkona, bawlsiatna lakah
Khrish ading teci a pang ahi kei hi. Kumpi huang sung, leh ukpi inn
sungte-a kumpitate lak pan in zong, hauhna liatnate nusia in thuman a
teel zaw leh anuntakna nangawn uh apia mi hong om hi. Bishop puantual
leh lukhu bemte sangin kumpi galhiamte in lungsimpuak ahang san zaw
anei zel hi. Loius de Berquin pen Knight kici galhaang mintha’na a
ngah, lungtang puak zia kawk a banglo ukpi te suan le khak khat ahi hi.
Gamtat hoih in laisiam mi ahi hi. Laigelhpa khat in ama thu a genna ah,
‘ amah pen papist thukhente a zui pha diak, mawh pulakna leh thuhilhna
tampi aza, Luther nung zuihna amudah te a pakta mi ahi hi,’ ci hi. Ahih
hangin midangte mah bangin Laisiantho ah hong lungtu ve a, lam dang
sak huai zah in ‘Romete upna ahi lo Luther upnate’ hong mukhia hi. –
Wylie, b. 13, ch. 9. Tua a kipan in amah mah Lungdamnathu tangko
nasepna ah hong ki pia hi.

               ‘French gam buppi-a ukpite lak ah laisiam pen pen,’ leh pianpih
navaakna anei, thugen siam, leh a hangsan’na leh a kuhkal na te aki
baan theilo kidem zo lo hi. Zum thuteah huzaap nei in, alian kumpipa
tawh ki itpa khat ahi hi. A gam bup adingin Puahphapa ahi dingin mi
tampi in a lemen uh hi. Beza in hoh, ‘Francis khatna pa pen me piapa
nih na ahih leh Berquin pen Luther nihna hi ding hi,’ ci ngei liang hi.
Papistte bangin , ‘ Amah pen Luther sangin suuk zaw mawk hilo ahi
hiam?’ ci uh hi. –Ibid. France a Rome pawlte in kihta mahmah takpi uh
hi. Amau in amah upna pial ci in thong sung a khia uh a, ahih hangin
kumpipa in a khah khia kik hi. Kum tampi sung mah buaina ki zom zom
hi. Francis in Romete leh Puahphate kikalah langkaai kawi-kawi in
phungzite gitlohna khah zel daltan zel hi. Berquin pen pope pawltein
thum vei thongah khia uh a, kumpipa bekin lakhia zel hi. Bang hang
hiam cih leh ama pianpih pilna leh a nuntak zia a mipi suakna paakta in
biakna lam uliante muh dah etsatna a thuak ding a phal kei hi.

               Berquin pen France gam sung pana a taai simte nung zui dingin
ngen hi. Tuahi kei leh a lau huai theih nading ziate zong ahilh khol uh
hi. A meidawi, hunhoih bek a ngak, pilna sangpi nei napi lungsim gina a
neilo, thuman sang in a nunna a thupi sak zaw Erasmus in Berquin a
laikhakna ah, ‘Gam danga Sawltak(ambassador) sem ding ngen inla,
Germany ah khual va zin dih in. Beda leh lutang tul nei-a mun citenga
guu aphih kawi-kawi pa na theih sa hi. Na galte galkap honpi a kici ahi
hi. Na nasepna Jesu Khrish’ aa sangin hoih zaw hel mah ta leh amau in
nang hong suksiat ma siah un hong khah lo ding uh hi. Kumpipa hong
kepna bek muang khin lua kei zaw in. Thu piangte ah kei pen theology
tawh hong pawm kei zaw in’ a ci hi—Ibid.

              Ahih hangin tua launa in Berquin tha khauh sak leh bung hi. A
leitung vai le angsung bek khual den Erasmus lam lahna a man sangsik
in (217) hong hanciam phazaw kan hi. Amah in thuman gum ding bek
hi nawnlo in thukhial kawk khia ta hi. Romete in amah mawh sak in a
upna khial a cihna teng uh amau tungah leh suat zaw nuam ta hi. Amah
langpang a nasia pen pente in Paris University sangpi pan-a Pasianthu
asiam Doctor leh phungzi honte ahi uh hi. Minam sung pan leh khuapi
sung pan-a thunei lian pente zong ahi uh hi. Amaute laigelhna sung
panin Berquin in mipi mai ah ‘Laisiangtho tawh kileh bul, upkhialna’thu
12 tak lak khia in kumpipa in tua kinialna a khen sak dingin angen hi.

             Kumpipa in anial lamte hih theihna leh ngentelna dawk sak nuam
kawm leh hih phungzite kiphatsakna niam khiat suk theih nadingin hun
hoih ngah kisa kawm ahih manin lung dam in, Romete in Laisiangtho
thu mah tawh amau upna a huu ding in a sawl hi. Thong khiatna,
gawtbawlna, thau vui thau tang mah zatna, leh hal lupna te zang lo-in,
a tua ci ciang lel tawh nasep ki tawm zawh mah mah ding cih a thei uh
hi. Siingkuang leh aikuang ki heei in, tu-in, Berquin kiat nading munah
amua kiat tuak zaw mawh uh ahihna a mu uh hi. Lau ge-gapsa in bang
ci leng suakta thei ding ih hi hiam? ci-in lampi a zong zaw ta mai uh hi.

               ‘Tua hun laitak in kongzin kiu khat ah nu ngak siangtho lim
khat naki satsia hi. Tua in khuapi bup a patau sak hi. Tua mun ah mipi
hong ki sung zua-zua hi. Dah in a heh uh hi. Kumpipa zong dip kua
hi. Tua mun ah phungzite hong ki leii hang sak mah mah uh a, ‘Hi pen
Berquin upna gah hi. Na khempeuh ki lumlet ding hi ta hi. Biakna ahia,
gam thukham ahi zongin, kumpi tokhom dongin hih Luther pawlte
kipawlna in lumlet ding hi ta hi’ ci-in a awng keek uh hi.—Wylie,
b.13, ch.9.

            Berquin ki man leu leu hi. Kumpipa Paris pan in ki hem khia a,
phungzite in a ut bangin na sem ta uh hi. Puahphapa thu ki sit in sihna
thuak ding in khensat uh hi. Francis in amah gum ding in hong ki golh
man khak ding launa-in tua thukhena a piakkhiat ni mah un asem pah
uh hi. A sun ciangin (218) Berquin pen thahna ding mun ah puak uh hi.
Mihonpi in tua thu piang teci pang ding in va en zia zua uh hi. Mi tampi
in France gambup-a ukpi minthang galhang pen pa thuakna lamdang sa
leh diip kua sa in a va mu uh hi. Lam dang sakna, lung ham-a hehna,
muhdahna tawh mite mai khing gawp hi. Ahih hangin khatpa mai bang
mah liim in a liah kei hi. Thah thuak dingpa mai suah leh lungsim buai
hetloh in a Topa hong ompihna bek a kilang sak zaw hi.

             Ama tuan’na leng ginalote, a bawlsiate mai gum mitsitnate, leh
mulkim huai-a siding ahihna te ngaih sun in aphawk kha man het kei hi.
Sihna pan a hingkik, Hell kong honna tawhtang a kem, anungta tawntung
pa a kiang ah om cih bek a phawk hi. Berquin mai suah pen vantung
vanglian leh lungmuanna tawh a taang hi. Puan hoih a tee dial-dial, ‘ a
lum a neel, a sah(velvet), satin-damask kici te khat a silh hi.’ –
D’Aubigne, History of the Reformationb in the Time of Calvin, b. 2,
ch. 16. Amah pen kumnpite’ Kumpipa mai-a a upna kisittel ding hi a,
leitung vantung buppi mai ah teci pang ding ahih mah bangin ama
lungdamna pen dahna in meel hem sak lo in, dah lim ki mu lo hi.

              Kongzing teng mi dim hi. Tua lak nawk in dam dam in ki pai pih
hi. Mite in a maisuah mial hetlo in zawhna lungdamna tawh kidim zaw
cih mu in lamdang asa mahmah uh hi. A maute in, ‘Amah pen biak inn
sunga tu-a thu siangtho lungngai ( ngaihsun) tawh ki bang thong hi lo
hiam?’ ci uh hi.—Wylie, b. 13, ch.9.

              Kihaalna khuam phung panin Berquin in mipi zak dingin thu
tawm a gen hi. A hih hang in phungzite in thu buai piang kha ding lau
uh ahih manin galkapte in a gaal hiamte uh tatging sak in, khut beeng
in a buai gawp sak uh hi. Tua ahih manin thahna thuak dingpa’ aw
kizazo nawnlo hi. Tua bangin Paris a laisiam pen leh biakna makai
lian pen te in ‘1793 kum cianga thahna thuak dingte’ sihkuan thuvaikhakna
kammal siangtho te mukpik san na ding thu khat 1529 kum
in ana koih uh hi’—Ibid.

              Berquin pen ki gawlmeek in meitawh ki haal hi. Tua thu ki
thanga, France gam bup-a puahpha a lawmte in ama sihna hang in a dah
uh hi. Ahih hangin ama lah sa limte maimang ngei nawn lo hi. (219)
Thumaan teci pangte in Eite zong tua sihna te lungdam taka thau ding
in ih kiging khin zo hi. Ih mit in hong tung ding nuntakna bek ih mit
suan hi” ci uh hi.—D’Aubigne, b. 2, ch. 16.

              Meaux-a bawlsiatn a laan’ sung teng puahphatna thu ahilh siate
a thu hilhna letmat te uh ki sut khia ahih man in, mun dang ah a pai khia
uh hi. Lefevre zong tawl khat sung Germany ah a va pai hi. France
nisuahna lam gam, a pianna khua ah ah Farel hong ciah in khuavak
hong theh khia hi. Meauz khua-a thu piangte na ki za khin a, thu ngai
nuam mi na tam ahih manin a man zong hangsantak in thuman gen in
teci a pang hi. A sawt lo-in thuneite in amah gam daai sak nuam in,
khuapi pan in a nawh khia uh hi.

             Mipi mai ah thu a hilh theih nawn loh hangin zanglei khua te ah
zin kawi kawi in mi inn sung te peuh, gamlak mun daai te peuh ah ahilh
hi. Gammang tulak, suang kawm kaw-hawm te peuh beel in a neu lai-a
a gamvak vakna munluite peuh a beel hi. Pasian in anasia zaw sittelna
thuak ding in a pia hi. “Satan’ tukalhna, bawlsiatna, zialgawpnate hong
ki hilh khol zah kiam het lo in ka thuak theih zah sang a nasia zaw ka
thuak hi. Ahih hangin Pasian in ka Pa hi den a, Amah in ka tangsapte a
hong pia zel hi. Ka tangsap thahatna zong hong pia den ding hi.” ci
hi.—Ibid., b. 12, ch. 9.

              Sawltakte hun lai mah bangin bawlsiatna in Lungdamnathu a
khangsak zaw”ahi hi. Philip 1:12. Paris leh Meauz pan a ki hawlkhiat
uh ciangin “a ki thehthang mit e pai kawi kawi in thu a hilh uh hi.”
Sawl. 8:4. Tua bangin France gam mun citeng ah thumaan lut kawi
kawi zaw hi.

              Pasian in Ama nasepna a theh khia dingin nasem ding mite a na
ki gingsak lawikawi hi. Paris-a sang khat ah khangno thudam, thu
ngaihsun thei, lungsim picing in a khua muJohn Calvin kici mi khat a
om hi. Amah kawk bang lo in nuntak zia ah lungpilna leh biakna kin in
aki mu hi. A pianpih pilna leh a pilna a zat dan pen College in a angtan
pih hi. John Calvin in pawlpi a huu mi muan huai pen khat suak thei
(220) ding hi ci in ki lam en hi. Ahih hangin Pasian kiang pan-a khuavaak
taangin amah a khumcip pilna leh khanglui-thuciin-upna kawmdal pailetin
Calvin ava mukhia hi. Amah in upna thak thu pen ciliing liang mah in
a zak ciangin cik zialo in mei tawh haallupna a thuakte in athuak lel
ding mah hi ci-in amu hi. Tua bang laitakin, kiging khollo pi in, upna
pialte khat tawh ki talsik ahih manin Romete upna leh Protestantte upna
khaikaak in sittel ding hong kul hi.

              Puahphate tawh a ki pawl Calvin’ inn lak sanggamte khat Paris
ah a om hi. A behta unkimu in Khristian a buaisak den thute a kikhum
zel uh hi. Protestan ahi Oliveton in leitung ah biakna nam nih a om a,
tua biakna pawl khat pen mihing phuah tawm, ama gamtat hoihna
thaman tawh hotna a zong ahi hi. A khat pen bel Laisiangtho thu a om
banga Pasian piak khong hehpihna bek muanga hotna a lam ente ahi
uh hi” a ci hi.

             Calvin in, “Na upna thakte bel ke’n hong sang zo kei ning. Ka
nuntak sung tawntung khialhna sunga nungta a hong sa hi ve teh maw?”
a ci hi.—Wylie, b. 13, ch. 7.

               Ahih hangin a lungsim sung ah a ngaihsutna hong khanghlo in
tua thute a mangngilh zo kei hi. Alupna inn deisung ah amahkia in a
sanggampa kammal pen a ngaih sunsun hi. A mawhnate phawk tel in
thutang taka a khen Topa mai ah palai neilo-a om ahih lam a ki phawk
hi. Mi siangthote ma suan ding cih thute, thupha bawl ding cihte, leh
pawlpi zeh tuam tuamte lel in mawhna pan hotkhiatna pia ding in
vaangnei lo hi cih thu hong man khia thei hi. A mai ah tawntung mai
man nading lungkiat huai thu khat longal adang bang mah omlo ahih
na hong mu thei hi. Tua a lungkiatna te bei thei nadingin pawlpi
sunga Doctorte a ahanciam uh hangin a bang mah a lawh zo kei uh hi.
Ki pulaaknate, ei le ei kigawt bawlnate, a ki pan khiatna neilo tua
bang gamtatnate in Pasian kiangah khaate lem kik zolo hi cih hong
mu khia hi.

              Tua gah neilo ki thasaanate ngaih sunsun in a om laitak in Calvin
in mipi umm cih upna pialte ki haalna a va mu kha hi. Tua a ki haal
mipa maisuah in lung muang tak in a omlam a dawksak hiau mawk hi.
Tua a muh ciangin lam dang hong sa sawn sawn hi. Tua a lipkhap huai
bawlsiat leh sih nadinga pawlpi thukhenna a omsa kawm pan mah in,
pawlpi thu zuihna hanga haksa pi leh genthei lungziinga a a nuntak
zia tawh aki leh bulh ding in tua sangnaupangpa in a upna leh a haan
ahong lak khia h. 221 Tua thu nial a cih te uh pen Laisiangtho a len
cin ten te hi zaw mawh uh hi cih a thei hi. Ama’n zong tua Laisiangtho
sim a a maute ngah lung damna pen ngah ve ding hanciam nopna
lungsim hong khen tat hi.

              Laisiangtho sung panin Khrish hong mu khia hi. “Pa aw, Ama
kigawhna in Nang hehna hong dam sak a A sisan in ka siantho lohna te
a sawp khia hi. Ama singlamteh in kei thuak ding samsianate thuak a,
Ama sihna in kei hong tan khia hi. Kote in ki man’na neilo zuaupi teng
tawh kong hanciam kha uh a, ahih hangin Nangmah in na thumaan ka
mai ah meivak bangin nong det hi. Ka lungsim nong lawnga, Jesuh lo
ngal in a siansak theih loh nitnate na hong mu sak hi” ci in a kap hi.
Martyn, vol. 3, ch. 13.

               Calvin in phungzi suah nading pilna ngah khin hi. Kum 12 a
phak lim phetin pawlpi neu khat uk ding in a ki teel ngei hi-a, ama lu
pen bishopte metsak den sa, pawlpi ngeina zui-a kizem sa ahi hi. Phungzi
dinga aapna kinei nailo ahih hang in biakna na asem khat hi khin zo ta
hi. Ama din mun ding leh zum zong nei in khasum a kituak zah zong
asang khin ahi hi.

              Tu in phungzi suah ding pen ngaihsun thei nawnlo ahih manin
hun khat sung Law(upadi) lam hong sin hi. A hih hangin tua pen nusia
ve ve in atawpna ah Lungdamnathu na seem ding in hong ki pum piak
hi. Ahih hangin mipi mai-a hilh ding pen hong ki uai-kaai sak pian hi.
Amah pen pianpih lungsim ah a meidawi leh a mulkim thei mi ahih tei
hangin a pan mun a zawh nadingin akuhkal thei mi ahi hi. Lai sim beh
lai ding zong a ut hi. A lawmte in a kut kut uh ciangin atawpna ah hong
thukim a, “A pat ciil dinmun a niam mah mah khat ki laamto ding cih
pen lam dang mah mah hi” a ci hi.—Wylie, b. 13, ch. 9.

              Dai takin nasep hong kipan hi. A kammalte in leitung anel sak
daaitui tawh ki bang hi. Paris khua a nusia hi. Lungdamnathu a it,
gam meeng khat-a kumpineu asem Margaret kepna khua khat ah hong
om hi. Tua nu in thuzui mite a na hu den hi. Calvin pen khangmoi lai
a, thuman in, ki neih tawm ngeilo hi. Mite inn phual ah va hawh in a
nasep a pan hi. Innkuante in kiim uum uh a, amah in Laisiangtho lem
in hotna thute a sim khia hi. Thu za mite in thu manphate pua sawn in
midangte kiang a tun uh hi. Tua pan in mun dang khuapi khua neute
dong in a zeel hi. Ukpi innte a ki pan haampheng sungte dongin lut
kawi kawi thei a, thuman teci pang dinga kipia dingin pawlpi a va
phut kawi kawi hi.

               Kha tawm khat khit ciangin Paris a hong tung kik hi. Tua lai ah
laisiamte mipilte lak ah a neihngei loh uh kinialna a hong om hi. Tanglai
paute a sin uh ciangin tua in Laisiangtho ah lut pih pahpah hi. Tua
thuman in a lawn loh mite tawh ki nialna nasia tak in hong om zel hi.
Romete’ gualzawh tuhna hangin kidona nangawn hong om hi. Calvin in
theology lam ah kinialna te a siam mah mah ahih hangin hih a buai
sangpi-a mite tawh kikup ding sangin a thupi zaw nasep a nei hi. A
maute lungsim kilok a, thuman lut thei ding hong hi ta hi. College sangpi
inn dei golpipi pen thu upna kinialna leh buaina tawh ki dim a a om
laitak in Calvin in khuata te ah inn khat pan inn khat ah lut in mite
laisiangtho sin pih in Khrish le a kikhailum pa thu a gen pih hi.

             Pasian vaihawmsakna tawh Paris in Lungdamna thu a ngah theih
nading lampi dang khat hong om hi. Lefever leh Farel kuutnate kinolh
ahih hangin tua khua pi in thuman a zak theih nading dang khat hong
om lai hi. Kumpipa in leitung ukna vai ah Romete leh Puahphate a kua
lam lang gup nei tuan nailo hi. Margaret in Protestan lam pang ah zawhna
a om nadingin France gam sung teng lamen in len veuvau hi. Amah in
Paris khuapi sungah puahphatna thu kihilh leh a deih hi. Kumpipa omloh
kal in amah in Protestan siate khat vaikhak in khuapi sunga biakinnteah
puahphatna upna a hilh kawi kawi sak hi. Pope pawltein kham uh a,
tua ciangin mang inn hong khia in kumpinu a lut sak uh hi. Inn dei khat
pen seh khia in kikhopna inn dingin zangh uh a, nisial in tua hun in thu
kihilhna om ding hi ci in deidan omlo in mi khempeuh hong pai in thu
ngai ding in za sak zelzel uh hi. Tua hunzatna ah mite hong dim den
hi.223 Biakpiakna inn dei bek hi lo in innpua lam a deipi sung zong mi
a dim lai hi. Nisial in a tul lomlom in hong pai uh hi. Miliante, ukpite,
Upadi siamte, sumbukte leh khutsiamte hong ki hel ciat uh hi. Kumpipa
in mipi a kham sang sik in Paris khua sung a Biak innpi nih hon beh lai
dingin thu a pia hi. Ni dang in khuapi sung pen Pasianthu in tua zah in
lok ngei nai lo hi. Vantung pana nuntakna huih mite in diik kha uh hi leh
a kilawm phial hi. Ahih hangin pawlpi ukte na ihmu mawk lo zel uh hi.
Kumpipa in lah thuhilhna khawl sak ding in dal tan nuam nailo mawk
ahih manin mipi lam ah a ki heei uh hi. Mipi te thuciinte leh laitheilo te
phut tentan a om a muh uh ciang in kigimneih kholh na leh lauthawng
sakna zangin a septheih khem peuh tawh mipi a buaisak ding in aki pan
uh hi. Tanglai Jerusalem mah bangin Paris khua in zong a zuauthu hilh
siate uh tungah ki mot ap uh hi. A maute nopsakna a pia pa phawkloh
man-n daan a thuak ding uh lam zong a seh kha kei uh hi. Khuapi sung
ah kum nih sung thu ki hilh a, tua sung in Lungdamna thu a saang mi
tampi mah a om tei hang in a tam zaw mah in a nial ve ve uh hi. Francis
in lah, biakna ki thuaklana omsaklo tei na pi in, ama nasep ding teng a
sem lel hi. Pope pawlte-in nidanga a bawl den ngeisa bang mah in biak
innte kalh cip in ki haal tumna khuamte a phut kik uh hi.

            Calvin pen Paris ah om lai a, mai lam khuavak theh khiatna nasep
nading in kigingin, lai sim in thu ngen in a lungngai-ngai hi. A tawpna
ah amah pen muan lahna lungsim in a gak cip hi. Thuneite in amah
haltum ding in a seh uh hi. Lungmuang a om laitak in, hu sam liangin, a
lawmte hong taai in a inn dei sungah hong lut uh hi. Athu teng a hong
gen uh ciang in amah man dingin bute hong pai uh hi cih a gen uh hi.
Tua laitak in kongkhak pua nung nakpi in hong ki kiu hi. Tai mang ding
hun om nawnlo ahih manin a lawmte pawl khat in mi man ding bute
kong khak ah a na tuan tual sak uh hi. Tua sung in a taikhiat theih
nading in a lawmte in kong vangneu pan in amah khia suk uh in, khua pi
pua lam dongin a taai suak sak uh hi. Puahphtna a a lawmte bukno khat
sungah a bu hi. Ama pawlte kizep bang in kizem zel lel in, tupek khat
liang puak in Leitaw lam ma nawh in a zin suak lel hi. Margaret ukna
gam a va bel hi.—D’Aubigne, “History of the Reformation in the Time
of Calvin, b. 2, ch 30.

               Hih lai ah kha tawmkha sung a om hi. A lawm hoih khat kepna
tawh lai peuh a sim sim lel hi. Ahih hangin France gamsung tengah thu
hilh nuam lua ahih manin naseem lo in sawt veipi a om cip thei kei hi.
Tua thusia teng hong ven’ phet leh University zong a omna, Poitiers
gam thak ah a va pai hi. Tua munthak ah Lungdamnathu a za nuam gam
a va mu hi. Mi khempeuh, a lian a neu ci lo, in Lungdamnathu za nuam
in a ngai uh hi. Mipi mai-a thuhilhna omlo a, ahih hangin ama zintun’na
ahi Menzipa inn leh, khat vei vei, kumpi huan sungah Calvin in
Laisiangtho lem in a tawntung nuntakna thu ahilh mite in a ngai uh hi.
Thu ngai mi hong ki beh lap in tawl khat khit ciang in Calvin in khuapi
pua lam-a kikhop ding lung muan om zaw hong sa hi. Kuam kaw-cik
thuk sunga sing hiangte leh suang zum kaai sukte in a liahna kawhawm
mun khat ki khopna mun ding in a teel uh hi. Mihon no no in khuapi pan
pai khia uh a, lam tuam ciat tawn in, tua lai ah aki tuah uh hi. Hih mun
daai ah Laisiangthote simin a ki hilh uh hi. Hih lai mah ah France
Protestantte in nek khawm bawlna masa a nei uh hi. Hih pawlpi neu in
thuhilh ding siate a puak khia uh hi.

             Calvin in khat vei Paris va pha kik hi. France gam in puahphatna
thu saang ding a lam etna bei nailo hi. A hih hangin nasep theihna lampi
khempeuh phial a ki khak hi. Lungdamna thu hilh peuh leng meihaalna
khuamphung zuat a kul ahi hi. A tawpna ah Germany gam zuat a sawm
hi. France gam nusia theilo kha zenzen hi leh France gam Protestante
kithahna ah a ki helkha ding a hi zen hi.

              French puahphatein Germany leh Switzerland gamte mah bangin
amau gam ah zong a minam bup in hang san tak in ding khia in Romete
thuciinte phiat khia leh a deih mah mah uh hi. Mawh pulaakna tawh
kisai laidal France gam sung mun khem peuh ah zankhat thu in khuam
tung leh kawm tung teng dim in a ki suang hi. Hih thu in puahphatna
thu mai a nawt sak gen loh in thukhenna gilo a tung sak hi. A na semte
bek hi nawn lo in tua puahphate’ meeltheih khempeuh dong suksiatna
dingin France gam bup a lawh sak hi. Tua in Romete lung gulh mah
mah den tatsiatna hong piang khia sak zaw hi. A kha lau den a thupial
peuhmah suk siat ding a ngen den te in kumpi tokhom kip nading leh a
gam gal muanna piang sak ding cih paulap den uh ahih man in a ngente
deihna a tun nadingin kong a hong khia hong suak zaw mawk hi.

              Tual hiam gaal hiam akithei zolo khut khat in kumpipa omna inn
dei kongpi tungah tua laidalte a va suang se zen hi. Kumpipa ahong
lung kham hi. Hih lai dal sung ah khang tawntunga kizahtakte siit hetlo
a, lang panna a ki gelh hi. Hih a bawl huailo hang sanna Kumpipa mai a
hong ki lah ciangin Kumpipa a heh sak hi. Amah in tawm vei sung
paulo in ciliingsa in en in lamdang asa hi. Heh sa in kam hong pau khia
a, “Luther pawl ahi a, ahi kei zongin a vekpi in man khia dih un. Avekpi
in ka vat mai ding hi” a ci hi.—D’Aubigne, b. 4, ch 10. Ai ki saan ta hi.
Kumpipa in Rome lam ah pangin a koppih ta hi.

                Paris khua sung a Luther pawlte khempeuh mat ding thu a ki
bawl pah hi. Khut siam mizawng, puahphatna thu a um, a kikhop simna
uha thu umte a zawnzel khat kiman in ki haalna khuam tung ah that
pah ding in a tawng uh hi. Khuapi sunga Protestant inn teng ah papa
sawltakte a pai pih kawi kawi ding in a ki sawl hi. Amah in vaihawmna
hoih lo te a theih ciangin lau in ton cip kik pian hi. Ahih hangin meikuang
kihtaakna in a lawmte teng heekpa a suak sak hi. Mipi pai masa in a
kizom deet-daat in siampite, mei haal bung tawite, phungzite leh galkapte
in um cih sa in Morin kici kumpite thukanpa, tua miheekpa tawh dam
dam in khuapi kong zingte ah a pai uh hi.”Siangtho pumpi” zahtakna
lim lahna a ki bawl Mass pen thunial te in amin a daisak uh a siansuah
kik nading paulap in a bawl uh hi. A sung thu alau huai lua ahi hi.
Luther pawlte khat’ inn-gal a tun’ uh ciangin bang mah thu genlo pi-in
tua mi heekpa in lim lahna khat a nei hi. Tua a kigual-a pai ngeetngaatte
khawl uh hi. Tua inn sung va lut uh a, 226 inn kuante kaikhia in
sik khau tawh a khih uh hi. A kihtak huai mihonte ding in a pai leu leu
uh hi. Amaute in inn khat beek siit lo in a neu alian, collegete leh
universiti nangawn dongah alut uh hi. Paris khua sung khempeuh Morin
in a liing sak hi. Tua pen ukna lipkhap huai hun ahi hi”—D’Aubigne,
History of the Reformation in the Time of Calvin, b. 4, ch. 10.

              A thuakte pen a gilo pen pen bawlsiatna tawh a si uh hi. A thuak
mite in sawt veipi a gim siat theih nading in a meikuangte a ki nak
kuansak lua lo ding in thu aki pia hi. A hih hangin amaute in zawhna
tawh a si uh hi. Amaute kipna kilok zo tuan lo hi. Pasian a muanna uh
kiam tuanlo hi. A bawlsia mite in tua kipnate mu in amau mah in lel a
kisa zaw ve ve mai uh hi. “Mi haalna taute Paris khua sung teng hawm
kimsak dil dial uh hi. A mau sih dan a lipkhap huaina hang in thulampialte
hih ding a ki ut loh nading deih na in ni tampi kizom in a kuang thei
ding in a bawl uh hi. A tawpna ah Lungdamnathu om lai a meetna a
ngah ve ve hi. Hih bang lungsim puak in koi ci bangin mihing hong
khan suah ding cih Paris khua bup in amu thei uh hi. Thahna thuakte ki
ciang vetvat hi. Tua zaha mui bun thuhilhna pulpit dang omlo hi. Hih
mite in tua kithahna mun ah a lungdamna tawh maitai zaw mawk uh
ahih man in, meikhuang laizang ah hangtak in a ding ngam uh hi. A
maute a liam sak mite’ mawhna mai sak zo ding in lungnem ve ve lai
hiau mawk uh hi. Hehnate hehpihna tawh, muhdahnate itna tawh a
kikheel zaw ta hi. Tua manin Lungdamnathu a lunggulhna uh dal zawh
loh in hong uang zaw sem hi.—Wylie, b. 13, ch.20.

             Siampite heh in Protestantte lang pan nading a lip khap huai
thei pen pen mawh siatna lai hawm khia zel uh hi. Amaute in Katolik te
a lom a tangh in that ding , kumpi gam lumlet ding, kumpipa nangawn
that ding ci uh hi cih in a lawt uh hi. Tua a lawtna te uh maan hi cih
theih nading neng cik khat zong om lo hi napi hih a gen kholh uh thusiate
a hong taang tung ding lim in hong dawk hi. Thu tuam tuam tawh
upmawh loh dingin a leh lam lam pan sepna khawng a zangh uh hi.
Mawh neilo Protestant te tunga Katolikte gitlohna te a thuk kik nading
guu a khol khol suak uha, kum zalom tampi pek pan a a kigen khol khol
kumpipa mah mah leh a gam alei leh a ukna dongin ki susia ding a ki ci
pen Lawkite leh pope pawlte kikop in hong sem uh ahi hi. Hih thu pen
Protestant te hang hi lo in aki gawi cipna hang in tua zawh kum 30
ciang in France gam ah lipkhap huai zah in hong tung phing a hi zaw hi.

             Ki muan mawhna, lung hiang neihna, leh launa te mite lakah a
dim hi. Taangpi patauhna lah ah Luther pawlte hilh thu in mipil pen, mi
vang nei pen leh nuntak hoih pen te lungsim bang zah in na bun hiam
cih a ki mu hi. Nasepna zalian mun thupipite theih kholh loh loh in
awng vat zel hi. Khutsiamte, laikhente, laisiamte, universiti-a siapite,
laibu gelhte, leh zumpi ukte nangawn a omna meel kitheilo in mang diil
deel zel thei hi. Paris pan in a zalom in taimang uh a, amau le amau thu
in a pianna gam uh a nusia uh hi. Tua te pen bang hang hiam ci in a
kidot ciangin a lam tuam tuam tawh kisai in Puahphatna upna a neih
hang uh ana hi zel hi. Papistte in amaute thulampial dinga a ngaihsun
het lo uh ahih man-a bang mah ki lawh lo-a om om te na hi zel uh hi.
Tua ciangin ahehna uh hong so hi. Tua hehna pen mipi tungah tu sak
mawk uh a, mi nautang teng in a thuak lawh uh hi. Lungdamnathu umte
haal nading a kitawh meikhu in huih lak teng a mial sak hi. Thong innte
zong a dim leet hi.

               Francis Khatna pa pen kum zalom 16 kipat cil a hong thang khia
pilsina lam ah ang tan pih cing makai minthang khat ahi hi. Ama huang
sungah gam tuam tuam pana mipil teng kaih khop khawng nuam asa mi ahi
hi. Pilna a deihna leh bang mah thei lo phungzite a sim mawhna mah in
zong tua puahphatna thu dal lo in a khah hiit hiat sak hi. Ahih hangin
thulam pialte siak siang nading hanciamna tawh hih pilna paakta pa in France
gam buppi lai ki khen khempeuh siak mai nading thu a pia khia leu leu hi.
Tua lai ah Francis 1 na pa in thuciamtehna tampite lak pan in khat hong lak
khia hi. Khuak pilna bek in biakna kisuksiat sak loh nading leh bawlsiatna
te daal zolo hi cih a hong dawk sak pa a suak hi.

              France pen a mulkim huai mipi nasepna tawh Protestan hihna a
susia gam khat a suak hi. Mass a ki mawhsiat pen vantung simmawhna
suak ahih manin, kumpi pa in mipi aitangin mihompi mai ah sisan tawh
mawh sut ding a, mipite in zong lampialte suksiat nading nasep ah aki
hel hamtang na ding un kumpi pa in sawl ta hen ci in siampite in
hamtangpi in a gen uh hi.

                1535 kum January 21 ni pen tua nasepna ni ding in a ki seh hi.
Thuciin te kih taakna leh ki pum muhdahna hang in a mi nam bup a tho
hi. Paris khua sung teng a kiim gam pana hong pai mite tawh a dim hi.
Tua ni pen mi honpi lam pai khawmna in ki zang ding ahi hi. Lampi
dunga innte lah dahna kahna puante kikhaai in a hoih bek ciang khat ah
biakna tau khatta a ki phut kawi kawi hi. Inn kongkhakte mai ah,
“siangtho pumpi” zahtaakna mei ki tang sak hi. Khua a vaak siang ma
in a vak ding teng ki kaikhawm in, kumpi huang sung a tung kim uh hi.
“Amasa in biakna sia khawk uk tuam tuamte dial khaite leh singlamteh
te hong ki paipih hi. Tua banah mipi in zomin nihta maikim in, meidee
in a pai uh hi”. Phungzi namlite in a kizepna uh a tuam tuam ciat tawh
hong zui uh hi. Tua zom in tang-van(relics) tampi pua te in hong zui uh
hi. Tuate nungah thuhilh mangte sakol tuang sa-in hong ki zui uh a, a
puante uh a sandup, au-san, leh suangmanpha tawh kizem in, nasia tak
in tee-ziahzuah sa in, a hong zui uh hi.

               “Siangtho moh pen kumpi neu lite dom puan buuk nuai ah Paris
bishop pa in a hong pai pih hi. A nungah kumpipa in khe pai in a zui hi.”
Kumpipa Francis Khatna in tua ni in a kumpi lukhu khu lo hi. Gam
ukna puan zong silh lo” “A lu ah bang mah khulo in amit in lei lak bek
en a, a khut ah khuai meivak banga det theih khat tawi” sa in “kisik
meel tawh” a zui hi.—Wylie, b.13, ch. 21. Biakna tau a om geih zelte
kiang ah tun ciangin kiniam khiatna tawh a lu kuun in zahtaakna apia
zel hi. Ama gamtat siatna hang leh a khut in mawh neilo sisan a luan
saknate hang hi zaw lo in, mite in siangtho pumpi a kawkna mawhna
hang a tua bang in a thum ahi hi. Ama nung ah kumpinu leh gam uliante
nihta, maikim in meivak tawisa in a zui uh hi.

              Tua ni a nasepna hun sung khat ah Bishop innpi sungah kumpipa
in a gam sung uliante mai ah thu genna a nei hi. Dah meel pua sa in kah
aw tawh, “thusia pian ni Pasian gensiatni, dah le kah ni” i mi nam tung
ah hong tung hi, ci in kumpi vaihawm khempeuh in France gam ki siatna
hong tun thulampial buaina i siak siang zawh nadingin hong huh un ci
in a zawn hi.”Lawmte aw, kei mah in na kumpi uh ka hih a man hi. Ka
pumtung nate khat peuh in kawk baangin, kihhuai muatna in a suk khak
leh na sat tan ding un kong pia khia ding hi....Thamlo in ka tate khat
peuh in zong tua bang ahih leh ka hing khawi kei ding hi...Ka la dinga
Pasian mai ah ka go ding hi” ci hi. A awk tawng in a naak ngek na in
pau theilo a, a ki khawm mite khempeuh a kap uh hi. A ki tuak in awng
khia uh a, “Eite in i si-a , ih hing zongin Katolik biakna ading ih hi ding
hi!” ci huan uh hi.—D’Augbine, b. 4, ch 12.

             Thuman khuavaak a nial minam bupte tunga khuamial pen kihtak
huai mah mah hi. “Hotkhiatna hong puak hehpihna” hong tung hi. France
gamin a vaang leh a sianthona mukhin hi. Siangtho-a a etlawmna in mi tul
tampi huup khin hi. A khuavaak in zong khuapi khua neu taan khin napi
khuavaak sang in khua ziing mah a teel zaw veve uh hi. Amaute ading a ki
pia vantung letsong pen a nolh uh hi. A sia pen a pha ci uh a, a pha na te a
sia hi ci uh hi. A kisiat khit dong un amau le amau a ki khem uh hi. Pasian
naseem in ki tuat in Pasian mite bawlsia uh hi. Ahih hangin amau cihtakna
in mawh peng sak tuan lo hi. Khemna pan a suahtak nading uh leh sisan
luansak mawhna pan a pau baan loh nading un khua vaak ki pia napi,
ngiim-ngiim tang hial in, amau mah in a nolh uh hi.

             Phungzi biak innpi sungah thulampialna te phiat siang nading
kiciamna a nei uh hi. Tua zawh kum 300 ciangin tua mun mah ah a
nungta Pasian khekna in aminam bup pasian ding un Thumuhna pen
pasian bang in a tu sak uh hi. Ki zuih deu-dau na mah bawl kik uh a, a
ki ciamna omsa bang mah in France gam Sawltak tuam tuam te in sem
ding in ki pan uh hi. “Saupi ki gamla lo in kihaalna tau khat ta a na om
zel hi. Tuate tungah hing haal ding a sehsa uh Protestantte ana om zel
hi. A kizui-a pai te in a kiang uh a nawk uh ciang in khawl phot in a
kihaalte sihna mu ding in a en ta dih phot ding uh hi ci in a vai hawm uh
hi. –Wylie, b. 13, ch. 21. Aki bawlsiat dan kam tawh gen theih loh zah
in a lipkhap huai thei pen ding in a bawl uh hangin Khrish ading a thuak
tecipangte in neng khat zong hoi bek lo in a thuak lel uh hi. Tawkik
ding in a ki kut-kut laitak in khat pa in a dawn na ah “Kei mah in
kamsangte lelh sawltakte hilhsa thute leh misiangtho ahi pe-peuhte upna
bang ciang bek a um ka hi hi. Ka up ka muan Pasian in Hell vangliatna
khempeuh dal ding hi” a ci hi.—D’Augbine, b. 4, ch.12. (230)

             Tua a kizui deet-daatte in bawlsiatna thuakte omna phual a tun
sial-un khawl zel in, a thuak zia te uh en zel uh hi. A kipat khiatna mun
kumpi huang sung a tun kik uh ciangin mipi pen ki khen thaang in
kumpipa leh pope-thusapa zong tawlnga hi. Tua ni nasep pen lung kim
mah mah uh a, thulampial phiat siang ding nesep kipan takpi ta hi ci in
amau teng mah a ki pahtawi uh hi.

             Gal muan lemna a hong pia Lungdamna thu pen France in zung
bawh siang ding sawm uh ahih manin tua in buaina hong tun’ ding hi
bek hi. France in puahphate a bawlsiat kipatna kum 258 a phakna 1793
January 21 ni in, in mihonpi pai deu-dau na ding khat hong om sak leu
uh hi. Ngimna tuam vilvel khat nei in khua sung lam zing teng a zui uh
hi. “Tua tungtang in zong kumpipa mah a vai hawm pi ahi hi. Tua tungin
zong gamlumna leh buaina om kik in, a thuak mi tam zaw lai-a, a
otkeekna uh leh a kahna aw te uh ki za hi. Ki haalna taute mah dawh
kik uh a, tua ni in a lipkhap huai sihna tawh ni tum khawm hi. Thong a
khia mite leh a gawt bawlte tawh tha tang zangh in kipek ahih man in
Loius 16na pa kaai khia in, a tawl pan in gapcip in hei tawh a sat uh hi.
A ngawng tan in kihaalna tau tungah a lutang a khuuk uh hi.”—Wylie,
b. 13, ch. 21. Kumpipa bek a thuak hi loin a kiang nai tual ah mihing
2800 te in sisan kisuahna hu ahi Ukna Gilo nawk in ngawng tanna setpi
tawh alu tang uh a ki tan hi.

              Puahphatna in leitung bup ading in Laisiangtho hongin, a ki sincip
Pasian Thukham teng pholaak in mite lungsim ah thuman a guan hi.
Mongneilo itna in mite kiang ah vantung thukhunte a lak khia hi. Pasian
in hong gen na ah, “Tua thute zui unla sem un; Bang hang hiam cih leh
hih thukham te khempeuh azak uh ciangin, ‘Hih minam liante pen a pil,
thu thei mi tak tak hi’ aci ding uh mite’ muhna ah hih thu in nomau
pilna leh nomau thu theihna hi ding hi.” Thuhilhkikna 4:6. France gam
in vantung thugil a nolh uh ciangin kisiatna leh ki-ukna gilo adingin
khaici a vawh uh a suak hi. A ki leen kik zolo Lumlet Gaal leh Ukna
Gilo in na hong sem a hi hi.

              Laisiamte in bawlsiatna hong thawh khiat sak ma sawtpi lai in
ahaang a tha nuam Farel pen ama pianna gam panin pai khiat tei tei
hong kul ta hi. Switzerland gam ah pai in ama nasepna in Zwingle
nasepna ahuh hi. Puahphatna picing hong suak sak uh hi. Tua baan siah
a hun te tua lai ah zangh a, France gam zong a huzaap in a zelh veve
nading a hanciam hi. Ama taikhiat khit tuung lai kumte in ama gam lam
mah a Lungdamna thu ki zelh theih nading a hanciam hi. A hunkhop
khat mah gamgi gei-a ama mite lak ah thu a hilh hi. Kinialna te gimlo
tawllo leh cimtak lo in vil in, hansuahna leh lamlahna tawh thu a hilh hi.
A taikhia a lawm dangte in zong ahuh uh hi. Germany gam a puahphapa
laite France pau in teikhia uh a, French Laisiagtho tawh tampi mah a
khen khia uh hi. Laibu zuakte in Frence gam thukpi mah bun in a va
zuak uh hi. Laibu zuakte kiang ah man niam no no in pia uha, a meet
tawmno teng tawh nasep a zom thei uh hi.

              Farel in Switzerland ah saang sia sem ki neih in a nasepna a zom
thei hi. Sia khawk khat ah kua ma phawk loh in naupangte lai a hilh hi.
A lai hilhte baan ah Laisiangtho thumaan zong hilh khawm zel ahih man
in naupangte tung tawn in anu apa te uh a lawh theih nading a lam en
hi. Mi kimkhat a thu um zong hong om sam napi siampite in a nasep a
dongkhak theih nading un hong kalsuan leu leu uh hi. Thuciin lelte uum
in a lungkim thei gam mite in ama thuhilh langpan ding in helhhawt uh
a, a hong tho khia ta uh hi. Siampi te in “tua thu i hilh ciangin kilemna
piang sak lo in kidona pusuah zaw ahih manin Khrish Lungdamnathu hi
lo ding hi,” ci uh hi.—Wylie, b. 14, ch. 3. Nungzuipi masa te mah bangin
khua khat ah bawlsiatna a thuak ciangin khua dang khat ah a taai hi.
Khua neu khat pan khua neu khat, khua pi khat pan khuapi khatah khe
tawh pai in khual zin kawi kawi in gilkial dang dak leh khuadam thuak
in mun ci teng ah nuntakna haksa a phu kawi kawi hi. Vanzuakna mun
khawng, biakinn sung khawng leh khat vei vei biakinn lianpi te sung
khawng ah zong thu a hilh hi. Khat vei vei ama thugente zahpihna tawh
ki otsan in biak inn te hong hawm suak thei hi. Thamlo in pulpit pan
huai sia taka a ki kaih khiat hun zong a om hi. Mi honpi buai gawp in
amah na ki sat gawp ahih manin a sih dek dekna zong a om zel hi. Ahih
hangin mai a nawt veve hi. A ki thal sawn zel hangin lung kia loin nawk
(232) tei tei a, tua a kibawlsiatna munte mah va sim kik zel hi. Tua
bang in a lut ciangin popete’ thu-upna tawh a bulkipsa munte ngawn ah
Lungdamna thu a ding in a kong uh a na hong khuapi khat pan khat,
mun khat khit mun khat ah a mu kawi kawi hi. Ama kipat sat cilna sia
khawkte in zong Puahphatna upna a saang uh hi. Morat leh Neuchatel
khuapi te in zong pope zeh bawlte nusia in, a biak innte uh pan in milimte
a paikhia uh hi.

                Farel in Geneva ah Protestant din mun a phuh nopna sawt vei
zo hi. Hih khuapi kizo thei leh France te ki puahphat nading phualpi
suak ding a, Switzerland leh Italy in zong lem lawh thei lai ding ahi hi.
Tua ngimna tawh a kiim a paam-a khuapi khua neute ah na seem seem
in a zo kawi kawi phot hi. Geneva ah ahuh ding lawmkhat bek tawh a
lut hi. Thuhilhna nih vei bek hun a ki pia hi. Siampite in bel leitung uk
thuleente in amah mawh sak leh a deih uh hi. Biakna lam kikhoppina
khat ah amah a sam uh hi. A thah na ding un a puantualpite sung uh ah
thau khawng a keng sim uh hi. A pua lam ah mipi lungso te adim hi.
Namsau leh molhtumte kengin kikhopna pan amah suakta in hong tai
khiat khak leh ci in a pang uh hi. Mangpi te leh a vil galkapte in bang
bang a hi ta mawk zongin amah a vil uh hi. A zing ciang ziingsang in a
lawmpa tawh a suah taak na dingun bualpi khat kantan in mun maunhuai
khat ah a puak uh hi. Tua bang teng tawh Geneva a a thu tangko uh a
din khawl phot hi.

             Kisit telna dang khat hong om kik hi. Thu neu mah mah khat
tawh a ki sit hi. A khangno, ameel hoih mah mah ban ah kiniamkhiatna
lim a pua, puahphatna sunga a ki thusim lo khat hong kiteel hi. Farel a
ki nolhna mun ah tua bang peuh in bang lokzo ngap ding hiam? A hat
pen pen leh a haang pen pen nangawn in nang zo lo in a taisan tua
khuasia kipeei pen haana leh tua bang dingin phutkhakna neilopa in
bang ci nan zawh ding hiam? “Galkap tampi neih hang hi lo, nangma
vangliatna hang zong hi lo, keima tung panin na ngah vangliatna bek
tawh na ma na tun zo ding hi” Zech. 4:6. “Pasian haina pen mite pilna
sang in pil zaw lai-a, Pasian thanem na pen mite hatna sangin hat zaw
lai hi.” 1 Kor. 1:27, 25.

              Froment in sangsia sem in na sep hong ki pan hi. Sanga a hilh
thumaan te a naupangte in a inn uh ah a na sim pha kik kik uh hi. A nule
a pa te uh’n Laisiangtho thuman na za uh a, thu ngai nuam-in a tawpna
ah sanginn hong dim uh hi. (233) Laisiangtho Thak leh lai hawm dang
dangte a hawm khia uh hi. A kilanga hong pai ngamlote nangawn in hih
upna thak a za uh hi. Tawm vei khit ciangin hih naseempa zong a taai
mang ve hong kul ta hi. Ahih hangin mite lungsim ah a hilh thumaan te
in a teeng den hi. Puahphatna nasep ki phut khin a, mai nawt beh zel hi.
Thu hilh siate hong pai kik kik in a tawpna ah Geneva ah Protestant
biak piakna pen kip tak in a po thei hi.

             Calvin in hun kilaih zui-a taai mang te a va veh kik zel ciangin
Geneva khuapi ah puahphatna na pokhia ta hi cih a mu hi. A pianna
khua-a a hawh a nunung pen hong ki leh kik ciangin Basel khua lampi
hong zuih leh lam-matsat in Charles 5na pa galkapte na om uh ahih
manin kual pai-in Geneva a nawk kul hi.

             Tua hong zin kawina ah Farel in Pasian nasepna tel takin a mu
hi. Geneva ah puahphatna upna a kisaan teei hangin sepbeh laiding tampi
om cih a mu hi. Mite a lom hi lo in amimal in Pasian lam a hong ki kheel
uh hi-a, Khasiangtho tawh amaute lungsim sung ah pianthakna ki sama,
Council pana thupiak cih bangte hi lo ding hi. Geneva mipite in Rome
thuneihna a na paih khiat teei uh hangin a ukna sunga hoih lohna pawl
khat phiat siang nailo uh hi. Tua te lak ah Lungdamna thu bulpite kip
sakin Pasian sapna mun ah a din theih nading un amaute makaih ding
nasep pen thu neu hi nailo hi.

              Farel in hih nasepna ah ki pawl pih ding in Calvin mu ahih
manin a lung muang hi. Pasian min tawh na sem in a om suak ding in
a kiciam hi. Calvin pen patau in a ki hep khiat kik ding hong kul hi. A
mah pen a meidawi, lung muanna a lunggulh den mi ahih manin, hih a
hangsan lungtang khauh, ama thu bek tawh a om nuam, Geneva siapa
tawh ki thuah nuamlo hi. A thanem leh laisim hit-hiat a kin ahih man
in tawlngak theih mai na ding lampi a zong hi. Laikung tawh lai gelh
in, laisimna tawh tha la-in, laikhetna leh thuhilhna tawh puahphatna
na sem in pawlpi phut thei pen ding in a ngaihsun hi. Ahih hang in
Farel lam lahna a kiang hong tun ciangin, vantung sawlna bang in
ngaih sun in nial ngamlo zel hi. “Vantung panin Pasian khut hong ki
zan suka, amah leen-in man langa a nusiat nopna mun mah ah a om
lai ding in, nial kik theih loh zah in, a hong sawl hi” ci hi. –D’Augbine,
b. 9, ch. 17.

               Tua hun in lau huaina tampi in Protestant nasepna um cih hi.
Geneva khuapi bup in pawlpi panin pai khia hi ci-in pope in hamsiat
ahih man in, mi nam lianpi dangte in suksiat ding in a tawng uh hi. Hih
khuapi-no lel khat in kumpite le gam-ukte nangawn zo thawh a ki aap
sak ziau ziau, a vanglian mah mah pa’ vangliatna nang zo peuh mah
ding ahi hiam?

             Khristian gam peuh mah ah Protestantte pen a kihtaak huai galte
bangin koih tawn tung uh hi. Puahphatna a picin’na teng bei kik hi.
Romete in a suksiat khit zawh nading un a kipan pha pha uh hi. Hih hun
lai tak in Jesuit-te hong piang khia hi. Pope nasepna a dingin a thahat,
a gilo pen pen, leh khual a nei lo pen te ahi uh hi. Leitung deihna,
mihing kizopna cih bang lelte thu in seh lo uh hi. Ki itna, thugeel siamna,
lungsim sung mimal zalenna, leh gamthukhun cihte amau a ding in khat
beek athupi kei hi. A mau thu leh a vangliatna uh a gual zawh nading
bek in septheih khempeuh, khual neilo in, a sem uh hi. Khrish
Lungdamnathu alen photte in lah lau na thuaksiatna te nawk ngam in,
gilkial dangtak ban ah zawngkhaalna te athuak uh hang in thuman a
khahsuah nuamlo te a hi uh hi. Tua hang mah in heencipna, khuamial
thong sung ah khiatna, leh haalna te a thuak ngam zaw te ahi zel uh hi.
Tua bang mite a do nading un Jesuit-te in zong a mite uh lauhuai a
tuam-tuam thuak ngam in thuman a khem zawh nading un gaalhiam
namcin a guan uh hi. Tatsiatna ah mulkim theilote ahi uh hi. Khemna ah
zong za neu huai cih bang zong neilo uh hi. Seelsim cih zong haksa salo
in a sem ngam uh hi. Hauh ding ngim in a sem uh hi napi zawn le ngaau
thuak dingin kiciam bang baih lam sak mah mah uh hi. Protestant thu
upna thalpaih in pope tungnun na a kip sak kik na ding uh in suah khua
suak in a sem te ahi uh hi.

              Amau pawl sung lut mite pen sianthona puan cih khat silh sak in
thong innte leh zatote ah a hawh sak uh hi. Cinate veh in, mizawngte
keem in, leitung vai peuhmah a nusia hi ung ci in a ki gen uh hi. A paina
peuh mah uh ah thupha bawl Jesu min siangtho pua uh hi. Hih a ki
dawk khia munte ah kawk bang lo uh hi napi in a sim tham in tatsiatna
thu khel pen pen te lah a sincip ve ve uh hi. A thubul uh tua bang hi-a,
a tawpna ah a piang bang bang hoih zul zel uh hi. Hih ngeina tawh zuau
phuahna, guuk taakna, zuau thu-a kiciamna, mi suamna, cihte pawlpi
adinga nasepna ahih nak leh ki maisak thei bek tham lo in tua bang sem
ding in ki sawl thei, ki sem thei hi ci zel uh hi. A nam tuam tuam tawh
Jesuit te pen kumpi zumte ah tu in, kumpipa thu kuppihte lak dong ah
kahto in, mi namte gam ki ukna thukhun te nangawn amau deih lam su
dingin lem in a khungsak uh hi. Kumpite leh ukpite’ tate adingin college
khawng hong in, mitaangpi a ding in a tuam hon sak uh hi.
Protestantte tate a kah uh ciangin pope phuattawm zehte a tang sak uh
hi. Rome te biakna a liat luatna leh a kidawk luatna te in mite lungsim
buai sakin, mit leng in lamdang sak na tawh mihingte lung sim a man
cip hi. Tua bang mah in pate sisan tawh aki lei biakna suahtakna teng
tate in a lehhek a suak uh hi. Europe gam ah Jesuit pawlte pung mah
mah in, a tunna ciang ciang uh ah pope thute puahpha kik uh ahi lel hi.

             Amaute a vangliat zawk lai nading leh thusitna zum (Inquisition)
a kip kik nading in pope in bull kici thupiak khat a bawl kik hi.
Katolik te lak nangawn-a a ki gimneih mah mah, sun khua vaak a ki
sem ngam lo ding, a mulkim huai gam tatsia te, a simtham in leisung
thong innte ah sem uh hi. Tua thuneihna hang in, gamtuam tuam pan
paak hoih banga minam le gam a tawi sang mipil nuntak hoihte, pilna
saang nei-a a ki pumpiak pastorte, laisiam huzaap nei mite, leh khutsiam
khutneel mitampite in, atul lom lom in thahna a thuak uh hi. Pawlkhatte
in a gam uh nusia in a taai mang uh a kul hi.

             Tua ci bangin Rome in puahphatna khuavaak a sumit uh hi.
Mite kiang panin Laisiangtho kai-khawm in a sutkhia uh hi. Khuamial
Hun (Dark Ages) a thu phawklohna leh thuciinte a hong kip sak kik
uh hi. Ahih hangin Pasian thupha piakna leh Luther ban zom-a a huh
(236) dingin Pasian kaih khiat Ukpite nasepna hangin Protestantna
pen puk lo hi. Kumpi-neute galhiam leh deihsakna hanga hat zong ahi
lo hi. Gamneu pente, mi nam neu pente bang bukna muan huai pen
hong leh suah zen hi. Geneva bangte a kiim kot ah gaalte in susia ding
a a vai hawmna laizang ah a om hi. Saklam tuipi gei Holland gam
bangte sehneel tuipi piau ah tua huna gam lian pen leh a hau pen ahi
Spain gilo-ukna sung pan a ki tom tom hi. Sweden gam zong bang
mah pian zawhna mun hilo kim lai puahphatna ah a picing pen gam
khat hong suak zaw hi.

              Kum 30 dektak bang Calvin in Geneva ah na a sem hi. Tua lai ah
Laisiangtho sung thu bang a nei pawlpi phut phot in, tua pan-in Europe
gam teng ah puahphatna nasep a mainawt sak hi. Mipi mai-a nasepna
ah kawk banglo ki keuh hi zo sam lo a, a upna thugui zong a khial nawn
hetlo dingin hi zo sam lo hi. Ahih hangin ama hun adingin amah pen
thumaan tangkopa ahi hi. Pope thu luangte daal-in Protestant din’mun
a na puah hi. A ki puahpha lungsim siangtho leh nuntaak maan a nei
pawlpi a na phut hi. Ki phatsakna leh nitna tawh a ki vaak Rome te
thuhilhna teng a khek sak hi.

               Geneva pan-in siate leh laihawmte pusuak uh a, puahphatna upna
theh khia uh hi. Tua mun pen bawlsiatna a thuak gamte khempeuh ading
in thuhilhna, lam lahna, leh han suahna a tawkna uh phualpi a suah hi.
Calvin khuapi pen Europe nitumna lam gam teng khempeuh a sabet a ki
beng puahpha mite belh munpi pen hong suak hi. Kum za tampi a ki
zom to husia pan in a taikhia te in Geneva kong khakpi hong zuan uh h.
Gilkial mite, liam-ma neite, inn le lo neilote, leh a ki sihsan meigong
tagahte le lung zuangte lim tak in a na keem uha, tua lai ah a teng sak
uh hi. A siamna leh a hoihna teng uh tawh tua khuapi zem in a puahte
zong a hong suak uh hi. Hih lai a belh khit uh ciang in Rome ukna gilo
nang ding in a gam uh ah a ciah kik zong mi tampi mah om uh hi.
Scotch gam puahpha pa Kohn Knox, English-a Puritan a kici mitampite,
Holland gam leh Spain gam pan-a Protestantte, leh France-a Huguenots
kici te khawng in Geneva pan in thuman meivaak hong pua in a
amial cip a pianna gam uh ah khua-vaak tang sak ding in a ciah khia kik
zong a om uh hi.

No comments:

Post a Comment