Saturday, October 22, 2011

7. Rome leh Luther Kikhenkhiatna.

                    7. Rome leh Luther Kikhenkhiatna
MARTIN Luther in Pope vaihawmna
khuamial sung panin upna maan
zaw khuavak sungah pawlpi makaih dinga
sapkhiatte lak ah amadawk penpa a hi hi.
Luther in ama hunin biakna upna pen
Laisiangtho tung bek ah kiphut dinga thu
dang phuak tawm lo ding hi ci-a, lau lo takin
Pasian bek akihta a ki-aap zo mi, a thanuam
a hanciam mipa a hi hi, tua hun-ading maha
piang a hi hi. Ama hangin Pasian in
leitungah khuavak taang sakin puahphatna
nasnep athupi pen a kiseem thei hi.

             Lungdamnathu a kitangko masak lai-ate mah bangin Luther
pen mi zawng a hi man-in hong ding khia hi. Amah aneu lai-in Germany
gam sung mizawng lokho innkuan khat sung panin hong
khangkhia hi. Nisial-in a pa in lei to-in a tapa pilsin nadingin sum
thalawh-in na a seem hi. A tapa upadi lente khat hi dingin hanciam a,
ahih hangin Pasian in a kum zalom-a dam dam-a mai nawt pawlpi
puah dingin seh sak zaw hi. Mong neilo pilna neipa in Luther pen a
khantawn nasep dinga a sehsak kipattahnate in, haksatna, tanggawlna,
naa sapi-a seknate ahi hi.

              Luther’ pa pen mi thahat, lungsim gina anei, gamtat hoih leh
khauh a thuah mi zahtaak kaai, khentel siam, mi thutang khat a hi hi.
Amah in panmun khat a let nak leh ama sep ding bang maan takin seem
a, a thaman hong tung ding pen ahi bang bang hi sak lel hi. A lungsimin
biakna phungzi saangte muang zolo hi. Amah in phungzi saanga
Luther ama thu-a a va kah zong thukim pih het lo hi. A tapa tawh a
kimuh uh teh Luther pen saang ah kum nih na kah khin ta a, tua mah
zong a lung kim tuan nailo hi.

              Luther’ nu leh pate in atate uh pilna sin nading pen anak ngaihsut
mah mah uh a hi hi. Amau in atate uh Pasian thei sak-in Khristian hoih
asuah nading uh hanciam uh hi. (121) A pa’ thungetnate a tapa in
zakpih kha zel a, Topa min phawk-in Ama thumaan ah mainawt nading
ahuhpa khat a suah nadingin ngen zel hi. Lungsim leh pilnate ah
mainawt-in gimtaka a nasepnate uh thaman lungdamna angah kik nading
uh ngim gige-a a ngak kinken nu leh pate a hi uh hi. A tate uh mihoih,
Pasian zahtak, zat thamcing a suah nading uh lungduai takin leh nakpi
takin hanciam uh hi. Amau kipluatna leh hatna hangin ngaat lua kha zel
thei uh hi. Puahphapa in zong ama hoihsakpih loh phialpi hi ta leh a
seknate uh zui a, a tawpna ah asia sangin ahoih hi zaw hi acihna tam
zaw zel hi.

             A neulai-a Luther akipuakna saangah ki nak uk mah mah-in nop
lo-a, khat vei vei bang thatang gimnate zong om zel hi. A nu leh apa
zawng lua uh ahih manin a inn pan khua danga a sang kahna lam dung
ah a an nek ding thalawh tawm a, inn sim ah la sa kawi kawi a, sum a
ngah loh ni ciangin gilkial lua-in sang kah zo lo hi. Pipu thuciin khuamial
biakna lungsim in zong amah tuamcip hi. Zan-in lunggimsa-in lum-in a
mailam nuntakna khuamialte ngaihsun a, Pasian pen khauh lua, a thu
zuih hak lua sa-in khahkhong keei loa thukhenpa, gilo taka a ukcippa
bang pian-in en a, hehpihna tawh a kidim vantunga i Pa ahihna mukha
thei lo hi.

              Tua bang lungkiat huai lua lakpi mah panin Luther in mai hong
nawt a, lungsim gina leh pilna hoih hong ngah hi. Pilna deih mah mahin
lunggulh takpi-a, apua tham bek-a mi muh ding cihna lel hi loin agil
akhauh pilna nei nuam-in seem in a zui hi.

              Kum 18 aphak ciangin Erfurt university ah lut a, aneu zawk
laite sangin a mailam lam-etna hong om zaw deuh hi. A nute apate
sum zat kidop siamna leh nakpi nasepna in ama kisapna huuzo sak
teei hi. A lawmte tawh maa van’ nading khawng gen-in a beisa-a a
sangkahna lungkiat huai lua khuamialte a bei zaw deuh hi. Sia hoih
pen pente’ thute (122) sim kawi kawi a amau lungsim thupi bangci
leng ngah khia thei-in amau pilna teng ngah zo ding cih a hanciam hi.
A sangkah masaklai-a a siate in gilo taka a uknate, kiseknate, in hoihna
pia a a lungsim zong taang zai-in deih huai hong suak hi. Ciamteh
hatnate, lungsim gelkholh siamnate, nakpi-a ngaihsut akul thuphawk
khiatnate, cimtak lo-a hih ngit nget akulnate ah a lawm a gualte sangin
amadawk zaw hong suak hi. Pilna zonga, kisekna in theihtel na guana,
a lungsim in tawlnga loin na seem sak ahih manin thu matkhiatna ah
hong navaak mah mah a, a khantawn nasepna adingin a kigingkhol
hong suak hi.

              Luther lungsim ah Topa kihtakna teengden ahih manin a ngimna
kipsak kician sak tuam a, Pasian mai ah kiniamkhiat sak den thei hi. A
tawntung-in Pasian huh nading muang den a, zingsang sial-in thungetna
tawh ki ap den hi. A lungsim-in Pasian makaih ding huhna ngen den hi.
“Thungetna in thusinna alang taang bang honghuh hi,” ci hi. (D’Aubigne,
“History of the Reformation of the Sixteenth Century,” b. 2, ch. 2).

              Ni khat, University-a laibu koihna apheklek leh Latin Laisiangtho
bu a mu kha hi. Tua bang laibu ni dang in mukha ngei naii lo hi. Tua
bang laibu a om lam zong thei kha ngei nailo hi. Lungdamnathu sung
pawl khat leh laikhakte pawl khat za kha ngei zel teei bek a, tuate zong
mipi kikhop biakna-a ki simte bek ahi hi. Tua amuh laibu pen Laisiangtho
bup ahi dingin um hi. Tu-in Pasian Laisiangtho bup hong mukhia ta a
suak hi. A lungsim ah nuam-in alungtang kisai vat vat sa-in nuntakna
thubu hong sim sim-a, “Pasian in hih laibu mimal neih dingin hong pia
leh deih mah si’ng” a ci hi. (D’Aubigne, Ibid.) Pasian vantung mite in
akiang pan vil uh a, Pasian kiang pana khuavakte amat khiat theih
nadingin huh uh hi. Amah in Pasian anial khak ding a lau den sa hi a, tu
in mawhneimi ahih lam nidang sangin a kimu zaw lai hi.

              Mawhna pan suakta a Pasian tawh kilemding ut lua ahih manin
Phungzi huang ah lut-in hong ki aap hi. Hih thu in amah aniam pen pen
nuntakna pan kipan sak a, inn (123) khat pan inn khat ah khut dawh
ngen-in vaak kul sak hi. Kiphatsak nop pen pen hun laitak ding akum
hong cingta a, hih a za neu lua nasep in maizum sak lua mah mah ahi ta
zongin thuak kenkon a, tuate amawhna pan a kimaisak nading hi-in a
tuat hi.

              A nisial nasepte kawm kal ah hun neu cik aneih sun sunte laisimna
in zangh a, a ihmut hunte eu liangin lai sim-a, a an neek hun sungte na
ngawn pam maih a sa hi. Na dang khempeuh sangin Pasian laibu sim
ding thupi a sa pen hi. Convent inn kawmpang ah Laisiangtho bu
kikhihcip khat mu a, tua lai mun ngen kidenna pah pah hi. Amawhnate
kiphawk mah mah a, mawh mai nadingin sep zawh thatang hanciam in
lungmuanna a zong hi. A nuntak zia a kigawt bawl thei pen pen tawh
gawt a, an ngolhnate, vil-a zanhahnate, khauteep-a kisatnate khawng
tawh pianpih gitlohnate khawng zawh sawm-a, ahih hangin tua banga
kigawtbawlnate in lungmuanna pia tuanlo hi. Pasian mai-a lungsim
siangtho angah theih nadingin thuakna khempeuh siit loin a thuak hi. A
nung sang cianga apauna khat ah, “Kei pen phungzi hoih-a kigente khat
ka hi lo hi. Ka kam-a ka genkhiat kim zawh loh zah-in kuhkal-in ka zui
hi. Tua phungzi gamtat hoihte zuihna hangin vantung ki ngah ding hi
leh, kei pen in ka ngah tak tak ding hi….Tua baan sep lai ding kul hi leh
zong sihna dong thuak-in ka hih ding hi” ci hi (D’Aubigne, Ibid, ch. 3).
Tua a haksa kisek tawmna te hangin thagui kisaan natna ngah a, dam
siangtho zo ngei nawn lo hi. Ahih hangin tua zah-a a hanciamna tawh
lungkim tatak thei lo ve ve a, tawldam hetlo ve ve hi. A tawpna ah lung
mang zaw hi.

               Luther in tuate khempeuh amawkna suak lel hi cih amuh ciangin
Pasian in amah huh ding khat a pia hi. Mihoih Staupitz in Luther kiang
ah Pasian Laisiangtho thu hilh a, amah leh amah ki en loin Honpa Jesu
en zaw leh Pasian thukham palsatna in a tawntung dan thuakna hi cih
etna pen khawl sak hi. “Na mawhna hangin nang leh nang kigawtbawlna
sangin Honpa ang sung kiden na zaw in. Amah Muang in Ama nuntak
maan suang in (124) la siansuahna a seem dinga A sihna muang
zawin….Pasian Tapa thu ngai in Pasian itna na saan’ theih nadingin
Amah mihing-in hong piang ahih na um in. Nang hong it masapa it
thuk in” a ci hi. (D’Aubigne, Ibid.) Tua bangin hih migitna kamtaipa in
hilh hi. Tua hong thugente Luther lungsim sungah lut mah mah hi.
Sawt veipi kithasaan-a siatna sung pana asuah taak zawh loh, tu in
thumaan hong saang thei zaw, hong lung muang thei zaw hi.

             Luther hong ki Ordain a, phungzi nuntak panin Professor hong
suak to a, Wittenberg University ah hong seem hi. Tua pan-in amah in
Laisiangtho a kigelh cilna kam pau tawh hong sim hi. Laisiangtho sung
thu hilh ding hong kipan hi. Late bu, Gospel bute leh Laikhat bute mipi
thu ngaite in hong za uh a, hong thei thei uh hi. Amah sanga upa zaw
alawm Staupitz in pulpit ah kahto-in Pasian thu hilh dingin a sawl hi.
Luther in mipite mai ah Khrist’ taang-in thu gen dingin thamcing lo
mah mah a, gen haksa pian tham hi. Sawtveipi a kisittel khit ciangin
alawmte sawlna a mang hi. Laisiangtho thei mah mah khin a, Pasian
thupha zong ama tungah hong tung hi. Ama thugen siamna in thuza
mite mancip-a thumaan thu kitel tak leh vanglian tak tawh agenna aw
mite in tel thei in a lungsimte uh khoih pha mah mah hi.

              Luther pen Pope pawlpi pan-a khangkhia hi a, thu dang bang
mah ngaihsun zen zen lo hi. Pasian vaihawm sakna tawh Rome ahawh
nading thu hong om hi. A khe-in zin a, lampi dung ah zong phungzi
innte ah zintung hi. Italy gam phungzi innte khat a tun’ ciangin hauhna,
liatna, a valkhong nopsaknate nasia lua mah mah mu a, lamdang a sa
hi. Kumpinu sum tawh kivak phungzite in inn nasia mah mah sung ah
teeng-in puantual manpha pen pente tawh kizeem-in an lim pen pente
a ne uh hi. Luther in amah leh amah kinial-a kigawt-a a om tawh
hong kikhai lua mah mah a, naa sa mah mah hi. A lungsim hong buai
gawp zo phial hi.

              A tawpna ah agamla sim pan-in khuapi kiphuhna mual sagihte a
gal et hi. A lungsim thuk sung pan-in “A siangtho Rome khua aw,
salam kong pia hi,” ci-in lei ah bok suk hi. A khuapi sungah va lut a,
biak inn tuam tuamte ah a va hawh hi. Siampite in tangthu (125)
ngaihnono agente uh va za-in a biakpiaknate uh a va siim hi. Mun
citeng a a muhteng lamdang sa-in kamkaa bek hi. Biakna naseem akicite
mawhnate va mu kawi kawi hi. Thukhen siampite ciamnuih kih huaite,
Mass abawl laitak nangawn uh akih huainate uh mu-a lamdang a sa lua
hi. Phungzite ahi-a khuamite ahi zongin a kithuahnate uh ah zulhtatna
leh khuavalna a mu hi. Aheiisuk aheiitohna tengin mun siangtho pipite
ah nitna thaanghuaina a mu kawi kawi hi. Rome a gamtatzia mawhna
leh kihhuaina min-siat huai-in kuamah in um zo lo ding hi. Aki up
nadingin muh ding kisam hi. Acih theih khat uh, “Hell a om takpi leh
Rome pen tua hell tunga kiphut hi pah ding hi: mawhna namcin a hong
phuulna kawhawmpi hi” ci uh hi. (D’Abigne, Ibid., ch. 6).

              A sawt nai lo-a pope thupiakna khat ah, “Pilat Keellei” akici
cial ah khukdinsa-in kahto leh a mawhnate kimaisak dingin khaam hi.
Tua keellei pen Honpa in Rome thukhenna zum anusiat cianga a
kumsukna hi-a a lamdangpi-a kipua hi ci uh hi. Luther zong kipak
takin tua keellei ah ni khat va kah a, vanging aw in a hopih bangin,
“Midik in upna tawh anungta ding hi,” Rom. 1:17, cih aza hi. Thakhatin
dingto-a, mai zum kawm lau kawm-in a kum suk pah hi. Tua
Laisiangtho mun pen a lungsung ah mang ngei nawn lo hi. Tua huna
kipanin mihing in hotna ngah nadingin sepna amuan sangin Khrist kicinna
muang ding kul zaw hi cih atel seem seem in hong mu hi. Ama mit
kihongkhia a, papacy kheemna ah mitsi kik ngei nawn lo ding hi. Rome
anusiat ciangin alungsim zong paikhia khawm pah a, papal pawlpi tawh
kizopna pen a kitahkhiat dongin zai seem seem pah ta hi.

              Luther in Rome pan a ciang khiat kik khit ciangin Wittenberg
University panin Doctor of Divinity degree a ngah hi. Ni dang bang hi
loin ama ut bangin Laisiangtho simnate ah suakta takin hong sim thei
ding ahi ta hi. Amah in kiciamna bawla Pasian (126) thu om bang
kidawm tak leh muanhuai takin hilh ning, pope gen bang leh ama thu
upna phuahtawm mawk mawte zui kei ning, ci hi. Amah pen siampi
mawk mawk leh siapi mawk mawk hi nawn loin Laisiangtho thugen
siapi hi ta hi. Amah pen Pasian Tuunote, thumaan gilkial dangtaakte
vaak ding hong hi ta hi. Amah in, Khristiante in Laisiangtho sung thu
lo ngal upna dangte saan’ ding hi lo hi ci-in kiptakin genkhia hi. Tua
thu in papal pawlpi kiphuhna thu bulpi satkhia pah hi. Puahphatna
thubul hong kihel pah mai hi.

              Luther in Pasian kammalte sanga mite thuphuahtawmte
akipahtawi zawk leh a lauhuai zia ding mu hi. Amah in sang sunga
gamtat hoihlote thuguisutna pana bawl tawm upna tawh mite sauveipi
aki uk ahihnate mu in langpan’-in kawk khia hi. Amah in tua bang
kihilhnate kimanna nei lo bek loin mite kisiat lawh zawkna hi ci in gen
a, ama thu ngaite in tua philosophy siamte leh theology siamte thu a
zuihna uh pan in kamsangte leh sawltakte phuh a tawntung thumaan ah
hong kihei in hong zuan ding sawm uh hi.

             Ama thugente aza mite tungah manpha mah mah hi. Ni dangin
tua bang thu kihilhna za ngei nailo uh hi. Honpa hong itna thu, Ama
sisan in hong hotkhiatna hangin maisak na leh lungmuanna ki ngah thei
thu azak uh ciangin lungdam mah mah uh a, aki sia thei lo lam etna
hong nei uh hi. Wittenberg ah khuavak hong taangkhia a, leimong dongin
kithehkhia ding hong hi ta hi. Tua pen hunbei dongin taang sem sem lai
ding hi.

              Ahih hangin khuavak leh khuamial kilem ngei lo hi. Thumaan
leh thukhial kigawm thei lo a, kido ngit nget hi. A khat lam ah kop le
hang, akhat lam pen paih kul hi. Hong Honpa mah mah in zong agen
ah: “Keimah in kilemna omsak dinga hong pai hi loin namsau a lek
dinga hong pai ka hi hi’ ci hi. Matt. 10:34. Puahphatna kong akihong
khit zek-in Luther in, “Pasiang in kei hong kaai loin hong tawsawn a,
hong paikhiatpih hi. Keimah in ka ut banga om ka hi kei hi. Tawldam
taka om ka ut hi. Ahih hangin buaina leh lehpanna laizang ah hong
kihenlut hi” ci hi (D’Aubigne, Ibid. ch. 2). Tu-in amah pen kidemna ah
kisam ding ahi ta hi.

             (127) Rome pawlpi in Pasian thupha pen summeet bawlna-in
zangh uh hi. Sumkhekte sabuaite in amau pulpit pang ah ki nga a,
aleite leh a zuakte aw ging hong kiza hi. Matt. 21:12. St. Peter Biakinn
pi lam nadingin sum kaihkhopna ah pope aana tawh mipi mawhna amai
theih nading letmat a kizuak hi. Thusia bawl theih nading leina sum
tawh Pasian kibiak nading inn kilam ding hi. A innkiu khuambul suang
pen mawh leina sum tawh kiphut ding hi ta zen hi! Rome te kiphatsakna
khengval-lua in ama liatna leh avangliatna susia ding suak zaw hi. Bang
hang hiam cih leh, tua thu in pope vaihawmna apicing zo ding
thawhkhiatna hong piang sak hi. Pope tokhom hong lok-a a lutunga
lukhu cial thum hong nawk khia hi.

            Germany gama mawhna maisakna ticket zuak dingin zum thu
tawh hong kisawlkhia uh hi. A hong paipa amin Tetzel hi a, Pasian
thukham langdo in mihon asusia thei pen penpa mah a seh pah helsam
uh hi. Ahih hangin ama tatsiatna daante pan suakta sak-in pope thutak
leh thugil neih lohnate leh sumzonna nasep seem dingin a sawl uh hi.
Maizum lo takin zuauthu tanghhial khawng gen gen a, athei lo mite
akheemzawh nadingin tangthu phuahtawm khawng gen a, thu sittel selo
mite leh pipu thuciin peuh tawh alungkim lel mite um sak kawi kawi hi.
Amau in Pasian thu na thei pha zek uh hi leh kikheem zo lo ding hi.
Amaute pope in a ukcip zawh theih nadingin leh makaite hauh theih
nadingin mipite kiang panin Laisiangho a selcip uh hi.

              Tetzel khua khat ah a lut ding ciangin kamtai khat sawl khol zel
a, “Pasian leh siangthopa leh hehpihna na kong kiang ah om hi” ci-in
tangko khol sak zel hi. (D’Aubigne, Ibid. b. 3, ch. 1). Tua ciangin
mite in Pasian gensia a akineih tawm mipa a Pasian taktak vantung
pana hong kumsuk-a amau kianga hong hawh bang pet pet-in na zindo
uh hi. A zumhuai lel sumbawlnate biakinnte ah seem uh a, Tetzel pen
pulpit ah kahto-in mawhmaina a om theih pen Pasian hong piak letsong
manpha pen pen hi ci-in a gen hi. Ama (128) piakkhiat mawhmaisakna
letmat alei mite, mawhna nam khempeuh – amawh nai lohpi a mawh
nop laite na ngawn kimai siang sak kilkel ding hi. Kisikkik zong kul lo
hi” ci lai hi. Ibid. Tua tham loin, hih mawh maina letmat in ahinglaite
bek zong hi loin asisate zong honkhia thei a, tua letmat leina sum in
akuangtaw deenga a ginkek leh tua misi khaa in Purgatory pan in vantung
lam zuan-in dingkhia pah ta hi” ci tazen hi. (Hagenbach, “History of
Reformation” Vol. 1, p. 96).

                Simon Magus in sawltakte’ nalamdang bawltheihna sum tawh
lei dingin sum a piak khiat ciangin Peter in: “Pasian letsongte sum tawh
lei sawm nahih ciangin na sum tawh nang kisia khawm in” na ci hi.
Sawltak 8:20. Tua hi napi Tetzel thu pen mi tultampi in saang ve ve uh
hi. Ngun leh khamte sumkholna khuksung ah hong luang hi. Hotkhiatna
pen kisik kik-a upna tawh hanciam taka mawhna dal zawh nading sangin
dangka tawh lei ziau-a ngah ding pen baih zaw ahih manin ki ut zaw hi.

             Mawhmaisakna lei ding pen mihoihte leh laisiamte in a Rome
pawlpi sung mah mah panin nial-in, thu saikaak theihna leh Laisiangtho
thu tawh kilehbulh hi ci-a a um thei lo mi tampi mah om ve ve hi.
Thukhen phungzite lah tua mawhna kawkna laisuante a nial a kawk
ngam om loin kikhahkhong lel a, mite lungsim buai-in cih nading meel
thei lo uh hi. Mi tampi mah in kantel in, Pasian in pawlpi sung puahsiang
nading na khat peuh hong seem lo ding hiam? ci uh hi.

             Luther pen papal thu kiplet pawl ahih lai pi mah-in tua mawh
maina letmat zuakte Pasian aneubawlnate uh a lau pih mah mah hi.
Ama pawlpi sunga pawlpi mi tampi mah in maisakna lei uha, tua khit
ciangin asiapa uh kiang ah hong pai-in amawhna tuamtuamte uh hong
pulaak uh a, kimaisak khin hi ci-in lamen uh hi. Tua pen kisik kika
kipuahpha ding ngim hi loin tua mawhhonna sik sak uh ahihzaw uh hi.
Luther in tuate niala, amaute kisik kik-a a kipuahphat kei uh leh
amawhna uh tawh kisia ding uh hi ci-in hilh hi. Mite (129) hong
pai kik-in Tetzel kiangah tua letmat te pen a kipulaakna pa un nolh hi,
ci-in a gen uh hi. Kim khatte in asumte uh mai ngal takin a va ngen
kik uh hi. Letmat zuak siampipa hong heh luain, a huaisia mah mahin
mipi lak ah meikuang saka, “Pope kiang pana thu ki ngahna ah, hi
banga amau thu tawh mawhmaina ana langdo thunialte (heretics) mei
tawh hal theih nading thu ka ngah hi” cikhia zal zal keei zen hi.
(D’Abigne, Ibid. B. 3, ch. 4).

              Luther pen tu in thumaan genpipa ahihna dinmun ah ahong tung
ahi ta hi. Pulpit panin kidop nading agenna aw ging kiza ta hi. Amah in
mite mai ah, “Eite sepna tawh hotna leh mawhna daan neemsak tuam
ding cih te aki ngah thei hi lo hi ci-in mawhna huathuaina hilh ding
hong kipan ta hi. Pasian lam ah kisik kik-a Khrist upna lo ngal mawhneite
hong honthei om lo hi, a ci hi. Khrist hehpihna pen sum tawh akilei thei
hi loa piakkhong hi zaw hi ci hi. Mawh honna letmat leilo in upna mit
tawh Honpa en zaw dingin mite a hansuah hi. Amah in ama haihanciamna
omsate, kiniamkhiat-a amah leh amah kigawtbawlnate
amawkna ahih lam genkhia a, hotkhiatna ngah nading in ei leh ei ki en
loin Khrist bek en in um leng lungmuanna leh lungdamna kingah hi zaw
cih thu mite tung ah hilh hi.

                Tetzel in kineihtawm nasepnate zomzom lai ahih manin tua thu
langdona Luther-in zong a uang zaw in bawl hi. Hun hoih khat hong
om hi. Tua hunin, Wittenberg-a Castle Biakinn ah tangvante (relics)
tampi om a, zumkhak-ni(holiday) ciangin tua te kilak khia zel in mite
va pai hen la va kipulaak le uh a mawhna khempeuh kimaisak hi ci-in a
um uh hi. Tua bang ni ciangin mi tampi tua mun ah a pai uh hi. Tua hun
ciangin Misiangtho kici “Saints” te khempeuh pawi bawlsakna om hi.
Tua ni a tun ma a zan-in Luther in zong biakinn-a pai mi honkhat va
zui-in laidal khat kawm tung ah va suanga, mawhhonna thu upna anialna
(130) thumal 95 a gelh hi. A zing ciangin University ah tua thu kikum
kik uh a, anial a om leh tellah ding a utna zong a gen hi.

              Ama ngimnate mi khempeuh in hoih sa uh hi. Tua lai kigelh pen
sim uh a, sim pha pah-in telkheh uh hi. Tua huhau in University sung teng
leh khua sung bup zong patau in, a linglawng hi. Hih tellahna laite hangin
pope in mawhnate maisak thei hi cih thu leh mawhsak thei-a, daan zong
thuak sak thei lai hi, cih thu te Pope ahi a mi khat peuh ahi zongin tuate’
tung ah tua bang hih theihna om hi kua mah in ci nuam ngei nawn lo hi. A
vai hawmna teng uh ciamnuihna, teengtaa kineihna bang lel suak khin hiau
ta hi. Sum lut theih nadinga bawltawm pipi thuciin lel peuh ahihna thu
hong dawka, Satan in tua kineihtawmna thu amuang khaate suksiatna dinga
avaihawm ahihna kimu hi. Tham loin Khrist’ Gospel pen bek pawlpi adingin
amanpha ahihna zong hong kidawka, Pasian thupha kimukhia thei-in, tua
pen kisik kikna leh upna tawh azong mite tung ah letsong a kipia ahihna
thu zong ki tel dawk sak hi.

             Tua Luther lai in kikup honna neih ding atawn hangin kuamah
in va kikuppih ngam lo uh hi. Dotna apiaknate khawng kigen zel zul a,
ni tawm kha sungin Germany gambup kizeel in nipikal tawmno sungin
Khristian gam khempeuh a zel khin hi. A ki-ap tatak Rome pawlpi mi
tampitak in in Pawlpi sunga mawhna leh siatna teng bangci dal ding cih
thei loin thuum uh hi. Tua bang mite in lungdam tak-in tua thu sim sim
uh a, Pasian hong gen kammal hi ci-in ngaih sun uh hi. Romete lampialna
ngeina khanglua te dal nadinga Pasian in a khut hong nga ta hi ci in
ngaihsun uh hi. Kumpi vaihawmte, thukhen mangpite in simtham takin
lungdam mah mah uh a, thumaan teng a nial akiphasak aana pen kidal
thei ding ci in lungdam uh hi.

             Ahih hangin mawhna a it, tanglai thuciin tawh alungkim thei
mite pen amau khalauna pan lungnop apia phuahtawm thupilna (sophistries)
teng a paih-khiat sak ciangin a patau uh hi. Thuhilhsia thukhel
zanghte in thusia abawl theih zelna teng uh hum suak ahih manin amau
kineihtawmna teng uh azop theih nading hanciam in tua thu mudah-in a
heh mah mah uh hi. Puahphapa in langpang nasia mah mahte tawh
hong kitalsik ding hi ta hi. Kim khatte in lop-tat lua, lung ngol lua ci-in
kim khat leu leu in upmawh gen lua, Pasian sawl hi kei, kiphasak lua,
kimaingalsak lua cih bangin a mawh sak uh ciangin Luther in “Mi khat
peuh in thu thak khat a gen khiat ciangin aki pilsak, ki nial na- (131)
ding thukhel zong hi aki cih ngeina a thei lo kua om a hiam? Bang
hangin Khrist leh akithat dangte zong kithat hiam? En leng, tanglai thu
omsa thusim lo-in atua hun-a mite pilnate a simmawh sak manin tua
bangin agamta sa kha uh ahih man hi,” a ci hi.

             A genbehna khat ah, “,Mihing nigmna hi loin Pasian sawlna hi
zaw ahih manin, ka sep peuh mah a tangtung ding thu a hi hi. Pasian
sawl nasepna kua in dal zo ding –a,Pasian sawl loh na kua in nawk zo
ding ahi hiam? Hih thu in kei deihna hang hi lo-a, amau deihna hang leh
kote’ deihna hang zong hi lo hi. Van-a om a siangtho Pa aw, Nangma
deihna bang hi zaw ta hen” ci hi. (D’Aubigne, Ibid., b. 3, ch. 6).

              Luther nasep pen Pasian Kha Siangtho sawl ahih hangin haksatna
tuak lo ding cih hi tuanlo hi. A galte’ gensiatnate, ama deihna a ki khellaak
saknate, a man lo pi leh etsatna tawh Luther’ nuntak zia leh a lungsimpuak
dan agensiatnate un tuihualpi bangin hongvat ciangin, nasia tak in amah a
buaisak hi. Ahih hangin pawlpi leh sang pan makai zaw diakte in puahphatna
nasep huh ding uh hi cih Luther in lungmuan na a nei hi. Mi zalian pipi te
hansuahna a ngah ciangin lungdam mah mah in lungkhauhna leh lam etna
nei hi. Pawlpi adingin khuavak taang zaw hong tung ding cih zong a mukhol
hi. Ahih hangin hansuahna teng kawkna leh mawhsakna hong suak kik hi.
Pawlpi ulian, kumpi lam uliante in a thu gelhkhiatte maan hi ci in a muh teei
uh hangin tua in thu tampi lumlet in kheel ding hi cih zong a mu uh hi. Mite
in hih khuavaak mu in kipuahpha le uh Rome te’ aana neihna kiam dinga
tu-a papal makaite nopsakna, ahauhna uh ahi sumlut na teng kang hiau
dinga, papal uliante noptat zawhna hong sukha hamtang ding hi. Tham
loin mite in Hotna ngah nadingin Khrist bek en le uh pope tokhom pen
puuk-in a aana kisia ding hi. Tua ahih man mah-in Khrist leh thumaan
mite-in ateltheih nadingin Pasian piak khuavak lak dinga a ki sawlte na nial
den uh ahi hi.

             (132) Mihing khat bek in leitunga vanglian pen pen teng lang
pan cih amah leh amah akiphawk khak ciangin Luther patau in a liing
hi. Khat veivei pawlpi aana langpan’ dingin Pasian in amah sawl takpi
mah hiam? ci in a ngaihsun pha pha hi. “Leitung kumpite leh leitung
bup in liing lianga a kihtaak uh pope vangliatna nial dingin kei kua kahi
hiam?….A tuung lai kum nih sung bang, bangzah in ka lunggim hiam
kuamah in hong theih pih lo uh hi. Ka lungmang mah mah hi” ci-in a
gelh hi. (D’ Aubigne, Ibid., b. 3, ch. 6). Ahih hangin alungkia cip lel
dingin Luther kinusia lo hi. Mihing in apanpih theih nawn loh ciangin,
Pasian bek mah mitsuan in, avanglian Pasian khut in amah huu-khia
thei takpi hi cih Luther in mu toto hi.

              Puahphatna nasepna vai alawmte khat a laikhakna ah, “hanciam
thu, leh pilna neih man, tawh Laisiangtho pen a kithei zo hi lo hi.
Amasa in thungetna tawh na kipan masa ding hi. Ama thumaan teltheih
nadingin A migitna na ngen phot ding hi. Tua Laisiangtho akhiatna
pen aneipa sangin athei zaw kuamah omlo ahih manin ‘Pasian in
amaute hong hilh ding hi’ A ci hi. Nang hanciamna lel leh nang pilna
panin bang mah lamet ding om lo ahih manin, Pasian bek muang in la
Ama Kha Siangtho ki makaih sak in. Hihte pen ka tuah-khak ngeisa
thu kong gen ahih manin um in” a ci hi (D’Aubigne, Ibid. b. 3, ch. 7).
Tu hun ading thumaan apuak sawn dingin Pasian hong sap ka hi aci
mite in zong theih ding akisam mah mah thu tampi hih sungah a om
hi. Thumaan in thu ginalo peuh tawh alungkim thei Satan leh ama
mite lok-in muhdahna toksuah ding hi. Gilo vangliatna tawh kidona a
om ciangin mihing hatna leh theihna lel in cinlo ahih manin tua sangin
akisam zaw lai na na om zel hi.

             Galte in thuciinte leh ngeinate peuh, pope aana leh a gente peuh,
siksan in aneih lam a muh uh ciangin Luther in Laisiangtho bek tawh a
na nang zel hi. Laisiangtho bek zangh ahih manin adawn nading uh thei
lo uh a, Jewste in Khrist a sisansuah sawm uh bangin thuciin ngeina lel
a um mite in Luther zong sisansuah a sawm uh hi. Rome adinga hanciam
mite in amah upnapial (heretic) hi ci in awng zel uh hi. “Amah nai khat
sung bek nangawn hinkhawi lai le’ng pawlpi susia kisuak lo ding ahi
hiam? Tua ahih manin ama adingin kingkalhna gilbeem khat bawl ve
un” (133) a ci uh hhi. (D’ Aubigne, Ibid. b. 3, ch. 9). Ahih hangin
amau ut bangin Luther a manzo kei uh hi. Pasian in sep dinga apiak
masuan a hih manin, vantung mite in amah a vil uh hi. Luther kiang
pana khuavak hong ngah mi tampite pen Satan lungngolna in ngimsanhin
a nei pah hi. Ahih hangin thumaan adingin kilangbawl hangin laulo
dual-lo in sihna dong thuak ngam zel uh hi.

             Luther thuhilhna in Germany gam sung tengah thungaihsun thei
mikhempeuh a lawpsak hi. A thu hilhnate leh alaigelhte in mi atul lom
lom-in khanghlo sak-a, khua a vak sak hi. Sawtveipi ngeina luii zui-a
asi upna tawh a om Pawlpi lak panin upna nungta ngah sak hi. Mipi in
nisial-in Rome te thuciin lellelte muanglah to sem sem uh hi. Kimanialna
ahi theihkhialna in a dal dal teng ong beei ta hi. Luther in thu khempeuh
sittelna-a azat Pasian kammalte in langnih-a hiam namsau tawh kibangin,
anawk khakte lungsim peuh peuh nasia takin bun ahih manin, mun
khempeuh ah khaa lam khanlawhna leh mainawt na om kawi kawi hi.
Khang tampi sung a kiphawk kha lo thumaante mite in gilkial dang taak
bangin na lunggulh uh hi. Mite in leitung palai kineih siampite’
biakbawlna ngeina luizuih nate panin aki-khaipa Khrist bek mah en in
hong mitsuan zaw ta mawk uh hi.

              Hih mipi khanlawhna in papal makaite hong lauthawng sak zaw
sem sem ahih manin, thunialpa ci-a sittelna thuak dingin Rome pan-a
sapna Luther kiang hong tung hi. Tua thupiakna hang in Luther lawmte
lau mah mah uh hi. Bang hang hiam cih leh tua a kih-huai gamtat na
hangin tua khuapi in Jesuh mi siangthote sisan kham in guui khin ahih
lam a thei uh hi. Tua ahih manin amaute in Rome-a apai ding kho uh a,
Germany gam sung pan mah-a a kisittel lel dingin a ngen uh hi.

                Tua ngetna pen atawpna ah ngah uh a, pope-ii teel thukhenmang
khat tua thusit dingin kisawl hi. Pope in Luther pen Heretic ci-a
amawhsak khit sa ahih mah bangin “zekai lo in sem pah in” ci-intua
thukhen mangpa a vaikhak hi. A na kip tentan vial a a thuzawh kei leh
Germany gam bup in Luther a saan loh nadingin hawlkhia-in, (134)
samsia in la amah tawh akop khempeuh nagawn pawlpi minkhumna
pan phiat in” a ci hi. (D’ Aubigne, Ibid., b. 4, ch. 2). Tham loin Pope in
ama sawlpa kiangah upna thunialna peuhmah akizungbawh siang theih
nadingin pawlpi sung leh kumpisung uliante, kumpipa lo buang, Luther
leh a nungzuite a man ngamlo khempeuh pawlpi pua ah koih in la, Rome
ah phu-laak dingin koih in” ci in a hilh lai hi.

              Tua bang in Khristian hihna thubulphuh atawnlo, zong thutang
ahi him him lo pope sungthu teng hong dawk khia ta hi. Luther pen
Rome pan gamlapi ah om ahih ciangin adinmun telsiang nadingin kiphel
na hun pia lo leh athu kantel nailopi in, thunialpa (heretic) hi ci in thu a
lang khen mawk uh hi; tua ni mah in hanthawn-in mawhsiat-a, thu tanROME
in a mawhsak uh hi. Leitung leh pawlpi ukna lenkhawm a, khial theilo
aana neipa, tungnung pen leh a siangtho-pen a kici pa gamtat tua bang
peuh hi mai tazen hi!

             Tua laitakin Luther ahehpih ding, athukuppih ding lawm hoih
khat kisam ahih manin, Pasian in Wittenberg ah Melanchthon a puak hi.
A kum moi lai, amah leh amah akimuang nai khollo, a neem dikdek
khentelna maan-a nei, thu mu-in thu gen a siam, nuntak siangtho nuntak
maan tawh a kithuah Melanchthon pen leitung bup pahtawi hong cing
hi. A thusiamna leh aki niamkhiatnate in a navakna leh atalen dangte
sangin niam zaw lo hi. Amah pen asawt loin Gospel nasem hanciam
pen khat hong suak a, Luther a huh lawm muanhuai hoih pen a suak hi.
Luther’ haansanna leh thatang nawtna ah thuneem leh kikop siamna
tawh leen in Melanchton in huh a siam hi. Amaute nih kikop-a a sep
man un Puahphatna nasep thahat tuam mah mah a, Luther adingin
hansuahna lianpi ngah a suak hi.

               A thu kisit nading khua pen Augsburg ding ci uh ahih manin
Puahphapa in tua khua lam manawh in akhe tawh hong zinkhia hi. Amah
a aangvaan mi khempeuh in a lau pih ciat mah mah uh hi. Apaina lam
dung nangawn ah kiman-in a na kithat mai ding tawnna kam zong kiza
ahih manin, a lawm hoih khempeuh in pai awl mai leh ci in kho kho uh
hi. Wittenberg zong lawi phot hen la hoih taka akeem ding khat kiang
va beel phot mai leh deihsak uh hi. Ahih hangin Luther in Pasian
sehsak dinmun pelh nuamlo hi. (135) Khuasia kipei in anawk Jeremiah
bang ka hi hi. Kitot ki selna thuak mi ka hi hi; hong kigimbawl pha saan
ta leh ka lungdamna khang sem sem zaw hi….Amaute in ka vangneihna
teng susia khin in hong minsia sak uh hi; ahih hangin a om lai khat om
a, tua pen akisia thei ka pumpi a hi hi. Tua zong a ut uh leh la vet uh
hen! Amau in ka nuntakna a tomzaw sak uh hi lel bek ding a, ka khaa
nuntakna bel sukha zo lo ding uh hi. Khrist thu leitunga a tangko nuam
mi pepeuh pen sihna athuak kha den mah hi a, hun khempeuh a lau huai
zel mah hi’ a ci hi. (D’ Aubigne, Ibid. b. 4, ch. 4).

                 Augsburgah Luther hong tung hi ci-in pope sawltakpa in a zak
ciangin a lungkim mah mah hi. Leitung bup alinglawngsak thuthakpholhkhiapa
tu-in Rome khut sung hong tung suak a, sawltakpa in lah
suahtaak sak loh dingin a sehsa a hi hi. Puahphapa in amah vil ding nei
lo hi. Alawmte in pope sawltakpa mai-a amah kia avil om lopi-in kilaak
lo dingin genpih uh a, amau mah in Kumpipa kiang ah ngetsak in ngah
sak uh hi. Sawltakpa in tua mun panin aana hial-in Luther taw-kik sak
ding bawl-in ahih theih kei leh Rome ah puak in Huss leh Jeromete mah
banga bawl dingin seh hi. Tua ahih manin mi sawl sawn-a Luther pen
khemsak in avil midang nei se loin amah kia hong pai-in hong kilaak
hen la ama migitna muang lel hen, a ci sak hi. Hih thuah Puahphapa in
hih ding ngimsaahih manin, Kumpipa kiang pan phalna lai a ngah mateng
pope sawltakpa mai ah va kilaak het lo ding cih a hi hi.

              Ngeina om bangin Rome te in Luther azawh theih nadingin
thutang bang keek-in kidawk sak vial phot ding uh hi. Sawltakpa in
amah a thusitna ah lawm hoih pha mah mah bangin kigen in, Luther pen
pawlpi aana sungah seel lo dongtel lo-a a lut ding a ngen hi. A kisikpihpa’
nuntakzia a sehna ah a seh khial hi. Luther in pawlpi ahawmthawhna,
thumaan a deihnate, a hilhsa thute a kidottel cianga dawn kik nading a
neihte leh university pawl khat in a khentatna a om banga ama doctrine
te ahilh ding a (136) ngimna teng a gen hi. Ahi hangin a khialhna nei
lopi in tawkik dinga cardinalpa, nget thapaih teng a nial veve hi.

              “Taw kik in, taw kik in” cih be bek peuh hi lel zen ahih manin,
Puahphapa in a dinmun pen Laisiangtho pan bek in dawngkik in, thumaan
pen nolh thei lo ahihna kiptak-in a gen hi. Luther nialnate athuk kik theih
loh ciangin Sawltakpa in ko gawp, nuihsan gawp, phat kheembawl gawp
pong lel-in pipu thuciin leh pawlpi papite’ paunak khawngte tawh a melhcip
gawp lel mawk hi. Puahphapa pau ding hun pia nuam lo mawk cih bangin
a om hi. A vaihawmnate in kimanna nei zolo ding cih a mu ciangin, atawpna
ah, Luther in haksa sa pipi in ama dawn nading thute lai tawh gelh-in apiak
khiat lel nading thu a ngah sak teei lai bek hi.

               “Tua bang teng hong hih ciangin netniammi in a zahnih meetna
a ngaha; a khatna ah, a kigelh pen midangte sittel thei ding hi; anihna
ah, akiphasak kamtungnun tuhpa in ama kam tawh a phial gawp theihloh
zahin a khalauna ahi kei leh a lungsim va kisu kha thei zaw ding hi”ciin
alawmte khat a laikhakna ah a gen hi. (Martyn, “The Life and Times
of Luther”, pp. 271, 272).

             A ki thusit kikna ah Luther in a Laisiangtho sung thu vive siksanin
kitel mah mah, khentelna ahi mai,a ngimna kidawk thamcing in a lak hi.
Tua alaigelhte gin ngaih taka a sim khit ciangin Cardinalpa pia a, amah
in mukpik kawmin a kiang ah pai-a, Hite lel pen haihuai kammal teng
kikaikhawm, hong kidong lopi teng dawn nadinga na kaihkhop hi, a ci
hi. A kiliansak cardinalpa pen bulkip neilo pipu thuciin tawm leh pawlpi
hilh tawmthute tungah ding ahih lam Luther in hong pholh-khia siang
ta hi. Sawltakpa in Luther thugente a dawngkik theih loh ciangin, heh
mah mah a, amah leh amah ki khual zo nawn loin, “Taw kik, tua ahih
kei leh Rome ah hong puak ding hi’ng. Tua lai-ah na thu kikhen ding hi.
Na pawl teng tawh hong kinawhkhia dinga, nang maipha hong pia
peuhmah in pawlpi pua suak ding hi’ ci in a awng gawp hi. A tawpna ah
kiliatsakna leh hehna awsuahpi (137) tawh, “Na taw kik kei leh, ong
kileh nawn kei’n” a ci hi. (D’ Aubigne, Ibid. b. 4, ch. 8, London ed.).

             A thu dok kik lo lua ding ahih lam lahna dingin cardinalpa
sawl lohpi mah-in Puahphapa zong alawmte tawh a ki heem khia lel
uh hi. Amah in a nawkgawpna tawh Luther hong ki aapzo hel dingin
seh pian-in kiphat zaw lai hi. Tu in apanpih teng bek tawh om uh a,
angimna bang uh tun zo het lo mawk ci in amau leh amau ki en lel-in,
alungmang uh hi.

              Ki-khawm mipite adingin hih mi nihte lungsim puak uh leh a dinmun
tuak uh enkak-in amau leh amau ki khentel sakna hun hong suak ahih man
in Luther hanciamna hih hun ah a mawk na suak ahi kei hi. Amau te nih bel
kilamdang mah mah sam uh hi! Puahphapa pen gennop-a, kinaimkhiat-in
kip-a, Pasian tha tawh ding in, thumaan a keem hi. Pope sawltakpa bel
amah leh amah kithupi sak, kiliansak in kiphasak-a, kuppih theih-in zong a
om kei hi. Thamlo in, Laisiangtho sung mun khat beek lah len loin “Taw
kik in, tua ahih kei leh Rome ah kong puak dinga dan thuakpa na hi ding
hi” ci-in husia tak-in kiko ee-aa zel ci lel mawk hi.

             A vil ding aneih hangin Luther man in thong a khum dingin Romete
in a geel-sim uh hi. Sawtveipi tua lai ah a om hangin phattuamna omlo ahih
manin man-langa Wittenberg ah ciah kik-in a ngimna teng sel sim khin
khian phot dingin apawlte in Luther a hansuah uh hi. Tua mah zui-in
Augsburg panin khuavak ma-in ding khia a, sakol tungah tuangin Mangpipa
piak lamhilhte tawh a ton hi. Mial lak zawt-a gam daai tak-a khuapi kongzing
a zuih laitak un bang tuak ding theilo uh ahih manin a lungkham uh hi.
Galte A gitlo agamtat agalte in amah suksiat ding bek bek a vaihawm sim
uh hi. Amah kisiahna thaangzaakte a pelh zo ding hiam? cih lungkhamna
teng thu ngetna hunpha hong suak hi. Khuapi kulh kongpi neu khat dong
atung hi. A pua lam hoihtak a tun’ khit uh ciangin taai suak pah uh a,
sawltakpa in Luther taaikhiat (138)a theih ma-in a bawlsia nuamte phak
zawh nawn loh nading mun a tung ta uh hi. Satan leh a sawltakte in lel uh
hi. Thangsiahpa thaangzaak pan a suakta vasa bangin suksiat asawmpa uh
amau khut panin suakta hiau ta hi.

                Luther suahtak thu Sawltakpa in azak ciangin patau in a heh
mah mah hi. Hih pawlpi buaisakpa a sittelna pan in apilna leh a kipna
kilang dinga zahtakna lianpi ngah dingin amah aki lam-et hangin ama ki
lametna teng bing ta hi. Frederick (Saxony gamte ME neipa) kiang ah
a hehluatnate genna lai khat khak-in, Luther pen mawhsak ngi-ngei in,
Frederick in tua puahphapa Rome ah a puak kei leh Saxony pan hawl
khia dingin a sawl hi.

              Sawltakpa leh Pope mah mah in zong ama khialhnate Laisiangtho
pan lakkhia in, Pasian thu tawh a kilehbulh na lak thei le uh, a upna a
kheel ding ahih lam a khaapna leh, Pasian in hih thu siangtho hanga
thuak dingin thamcing sa ahih man-in a lungdamna thu zong Luther in
ama kihuut nadingin gen lai hi.

              Mee neipa Frederick in puahphatna thu upna pen tam thei nai lo
hi. Ahih hangin Luther kammalte thutang muibun-in siangtho lua a, tua
pen thukim pih mah mah tawh Puahphapa khial hi cih a kitel mateng
Frederick in amah keem ding hong hi zaw behlap hi. Sawltakpa laikhak
a thuk kikna ah Augsburg-a Doctor Martin na mai ah hong kilaak nungsang
na lungkim peuh lel in. Amah khial hi ci-a na lahtel theih a, amah leh
amah khial a kisak mateng a taw kik ding pen, nangmah mah in zong deih
zaw kei ni teh ci-in ka lungsim uh ah ka lamen uh hi. Ko lak ah laisiam mi
peuhmah in Luther upna pen thusia asa om loin, Khristian’na langpan’-a
thu nialna hi aci zong om lo hi. Tua ahih manin Kumpi upa vaihawmpipa
in Luther pen Rome ah puak nuam loin ama gam pan zong hawl khia
nuam lo hi,” a ci hi. (D’Aubigne, Ibid. b. 4, ch. 10).

             Mee neipa in mihonte lungsim pen kitamkham zel zul hi cih mu
hi. Puahphat ding pen kisam hi. Thusia bawlte dal nadinga sum tampipi
bei-a dan piak kul loin Pasian deihnate kihilh-in kizui leh mite hong
thudik lel ding ahi zaw hi. Amah in Luther pen tua nasemhi ci in um a,
pawlpi sung ah tua bang lungsim kinei hi cih mu in ana lungdam sim
khin khian a hi zaw hi.

               (139) Amah in Luther pen University-a Professor khat ahihna
tawh zong a nasep picing tuam mah mah hi, ci in a mu hi. Castle Biakinn
mai-a mawhsakna lai thu 95 a suan khit kum khat ciangin Misiangtho
Bup Pawi ah a hawh mi hong kiam pahlam amu hi. Rome te sumpi leh
mihing tampi lomthaw a, ahih hangin milim khawngte bia ding bel hi
loin, sangkah ding midang hong om zel uh hi. Luther laigelhte in mun
citeng ah Laisiangtho sim ding lawpna kuang khia sak a, Germany gam
sung teng bek thamlo in, leitung mun khempeuh panin sangnaupang
ding University ah mite hong kisung zuah zuah sak hi. Wittenberg-a
hong pai ciil khangnote in “a khut uh lam lo-in Pasian phat uh a, tanglai
in Zion pan khuavak taang khat a gamla pen mun dong akizelh mah
bangin tu-in hih khuapi panin thumaan khuavak taang khia ta hen,” ci
in Pasian a phat uh hi. (D’ Aubigne, Ibid.).

                Luther nangawn in zong Romete lampialna thute a lang ciang
bang bek a mukhia pan phing a hi zaw lai hi. Ahih hangin thusiangtho
leh pope thupiak le ngeinate a khaikaak ciangin lamdang sa lua ahih
manin, “Popete thupiakte ka sim ciangin a pope mah mah Anti-Khrist
hi zaw hiam a sawltakte hi zaw hiam ci in ka thei kei hi. Bang bang hi
ta leh Khrist omzia tawh ki leh bulh lua uh ahih manin Khrist a khai lum
den uh suak hi cih kamu hi,” ci in a gelh hi. (D’Aubigne, Ibid. b. 5,
ch.1). Tua hun lian laitakin bel Luther pen Rome pawlpi mikhat hi lai
a, tua pawlpi panin paikhiat ding zong a ngaihsun ngei nai kei hi.

               Puahphapa laigelhte leh a upnate Khristian gam teng minam
tuamtuamte lak ah kizel kawi kawi in Switzerland leh Holland gamte
dong a tung hi. Tua laidalte France leh Spain gamte ah zong a tung hi.
England gam ah tua thute nuntakna kammal hi ci in a na saang uh hi.
Belgium gam leh Italy gam in zong a na mu uh hi. Mi tul tampite in
misi banga ki nga mawk amau dinmun lui panin a nungta upna hing leh
lam etna le lungdamna mun ah hong tho khia ciat ta uh hi.

             Luther kawk khiatna hangin Rome ong heh suak sem sem a, thu
dang mahmah a en lo, Katolik University-a Doctor pipite nangawn,
langpang pawlkhatte in (140) langpang phungzipa Luther a that a om
hangin mawhna-in kaailo dinghi a ci uhhi. Ni khat ni-in zinte khat a
puantualpi nuai ah pistol thautom kengsim sa-in Puahphapa kiangah
hong hawh a, bang hangin thutangpek nahiam cih adot ciangin Luther
in, “Keimah in Pasian khutsungah ka om hi. Amahin ka lumm leh ka
thahatna ahi hi. Mihingin ka tungah bang bawlzo ding ahi hiam?” a na
ci hi. (D’ Aubigne, Ibid. b. 6, ch. 2). Tua thu azak ciangin vantung
pana hong kisawl vantungmi mai-a om bangin maitang si daangin zinpa
a paikhia hi.

               Romein Luther suksiat nading bek hanciampi-in anei hi. Ahih
hangin Pasian in ama belhpa ahi hi. Ama thu-upna pen mun citeng ah ki
za hi. Inn sungte, Convent sungte,…Ukpite’ inn sungte khawng, University
khawng leh Kumpi inn sungte nangawn ah kithangin,” tua baan
ah Ukpite in ama nasepna a panpih zaw lai uh hi. (Ibid. ch. 3). Tua
bang bilbial lakah Luther in Bohemia-a Puahphapa Huss nasepnate a
simsim ciangin, amah mah in a zongkhia-a, ahilh Upna hanga Hotna
ngahnathu pen, Bohemia Puahphapa in zong naleen zo cih a mukhia hi.
Luther in, “Paul, Augustine leh keimah in kuama theihlohin Huss pawlte
ka hi gige uh hi! Pasian in leitungah thu hong khen tatak ta ding hi.
Kum za huam lai-in tua thumaan ki hilh zo a, amautein mei tawh kihal
lum khin uh hi” a ci hi. (Wylie, b. 6, ch. 10).

             Germany gam kumpipa leh Ukpite tungah Khristian vai adeihsak
nading uh ngetna lai agelhna ah pope tawh kisai-in: “Khrist’ taang ka hi
ci-in a mahmah kibawl tazen a, kumpi khempeuhte tawh kikim theilo hi
acih tazen ciangin etngam huailo hi. Tua ahih leh Jesuh pen zawng
mahmaha Peter bang ki niamkhiat mahmah ahih teh, amau’ kineihpa
tawh ki bang nasa thei ciat uhhiam? Mite in lah leitung bup Topa ci
tazen uh hi! Ahih hangin amah in a taang kahi a cihpa dinna sangin a
lian zawin a gamzai thei mawk ding ahi hiam?” ci in Luther in agen hi.
(D’ Aubigne, Ibid. b. 6, ch. 3).

             Amah in Universityte tung tang hi bangin a gelh hi: “Universityte
in Laisiangtho nakpi-in a sin kei uh a, a khangnote lungsimah thumaan
agelh kei uh leh, Hell kong khak a suah khak ding uh ka lau hi. Kuamah
in Laisiangtho gina taka a kisin lohna mun (141) saangteah naupangte
apuak ding uh ka hansuah kei hi. Sangteah Pasian kammalte tawlnga
lo-in akizat kei leh avekpi-in kisia ding hi” a ci hi. (Ibid.).

              Tua ngetna zong Germany gam buppi ah kihawmkeek ciangin,
mite tungah vaang hong nei mah mah hi. A minam bup-in kilok a,
puahphatna dinmun ah mipi hon tangh ki khawm hon uh hi. Phuu la
nuam-in so keei uh ahih manin, puahphapa a mat theih na ding uh thu
bawl ding in Luther langpangte in pope a tawsawn uh hi. Ama muhkhiat
upna pen thakhat mah-a phiat dingin thu a pia khia vial hi. Puahphapa
leh alawmte hun awng ni 60 sung a pia hi. Tua sunga a taw kik kei uh
leh a pawlpi pan hawlkhiat dingin thu a pia uh hi.

              Tua pen puahphatna adingin a thupi mah mah ahi hi. A kum
zalom paisate ah Rome in a kumpite nangawn apawlpi pan-a a hawlkhiat
ciangin poi mah mah a, avanglian mah mah kumpi gamte na ngawn
gimna leh hawmsuakna ciang tun’ thei zel hi. Tua mawhsakna a thuak
mi peuh mah leitung bup in diipkuatpih mah mah a, alawmte in ngeina
bangin pawlpih ngam nawn lo zel-in, Upadi huam nawn loh mi bangin
tuat-in, suk maimang nadingin sabet-in a kibeng ding ahi pah zel uh hi.
Luther pen tua thusia in buak ding ahihnathu a muh gi gehangin kiptakin
dingg veve a, Khrist muang-in amah huhna bek kidalna lumm-in a nei
hi. Akithatsa mite upna thakhauhna in nei-in a laigelhna ah: “Bang
hong piang ding ka thei kei a, theih ding zong ka sawm kei hi….A utna
mun peuh phial mang uh hen, ka lau kei hi. Pa Pasian deihna bang lopiin
nahthel khat zong mawk kiat samlo ding hi. Amah in eite bangzahin
hong keem zaw kan ding hiam? Thumaan adinga eite sihna lel pen
thupi lo hi.

               Thu in si-le-sa-in hong pianga, Amah mah eite adingin hong si
hi. Eite in Amah tawh i sih khawm leh Amah tawh i nungta khawm
ding hi. Amah in eite mai ah a Na nawk khitsa thute mah i nawk leh
eite in Ama omna pepeuh ah om-in Amah tawh i teeng khawm tawntung
zaw ding hi” a ci hi. (D’Aubigne, Ibid. b. 6, ch. 9. 3rd London ed.,
Walther, 1840).

             Papal Bull kici Pope thupiak pen Luther kiang hong tunga, amah
in, “Hih lel pen thu in kasim kei hi. Akhial, misia ahihna lahna in ka mu
lel hi….Tua lai sung mah mah ah Khrist akimawhsakna om pah hi….Hih
banga etna ka thuak ciangin ka nasepna adingin ahoih pen hi a ka naum
mah mah hi. Ka lungsim sungah suahtakna zai zaw ka ngah hi. A
tawp- (142) na ah , pope pen AntiKhrist hi ci in ka theitel a, ama
tokhom pen Satan tokhom a hi hi, ka ci hi,” ci-in a gelh hi. (Ibid).

              Rome thupiakna in bangmah suk khak nei zo het lo hi. Sawlman’
nadingin a galhiam ding in namsaute peuh, thong innte peuh leh
bawlsiatnate peuh azangh uh hi. Mi tha neemte in thuciin lel lel khawng
tawh a om mite pope thupiak kihta-in lau-in a liing uh hi. Luther pen
mihing ki-itna ngeina tawh it teei uh ahih manin, puahphatna hanga a
nuntakna a piak ding dong in phallo uh hi. Thupai zia khempeuh in
puahphapa nasepna khakcip ding tawh kibanghi.

              Ahih hangin Luther lau tuan nailo hi. Rome in amah pawlpi
pana a lakkhiatna thu uh hong thang sak uh hi. Leitung bupin na galet
uh a, a sih kei leh ki aap ding cih thu nih simloh thu dang om lo hi. Ahih
hangin Luther in vanglianpi tawh tua amawhsaknate Rome tung deenna
kik-a, tua pawlpi a nusiat suak nopna mipi mai ah a pulaak hi.
Sangnaupang hon, Doctor honte, leh mi citeng mai ah Luther in pawlpi
thukhamte leh siampite zehtan nasepna te, pope vangliatna-a kizangh
na peuhmah leh pope thupiakna lai pen meikhuk deen na in a haal tum
hi. “Ka galte in ka laibute a halna uh tawh mipite lungsim sungpana
thumaan nasepna leh a khaa uh a suksiat sakna uh bangin amaute lai
zong kei’n ka hal tum hi. Tu a kipan-in kithasaanna hong nasia pan ta
hi. Hun beisate ah pope bek tawh ka nitum kha tazen hi. Tu in Pasian
min tawh hih nasep ka kipan ta hi. Hih nasep pen kei bek tawh a bei loin
Ama thahatna tawh ki hial bek ding hi” a ci hi. (Ibid. ch. 10)

             Agalte in neu bawl in a nasepna thaneem hi cih tawh a to to
ciangin Luther in “Kua in kei Pasian sawl ka hih leh ka hih loh thei uh
ahi hiam? Lau lo-a a hong simmawh ngam vial uh leh Pasian a simmawh
suak lel ding uh hi lo ahi hiam? Izipt pana apusuah laitak-in Mosi kia
hi. Ahab uk lai-in Elijah bek om hi. Jerusalem ah Isaiah bek om hi.
Babylon ah Ezekiel bek om hi….Pasian in kamsang dingin siampi peuh
leh biakna lam milian khat peuh ahi zongin mot teel ngei lo hi. Ahih
hangin mi ginalo leh mi’ simmawh mi mawkmawkte teel zaw in, tuucing
Amos peuh (143) a teel hi. Khang tawntung-in luang kham-in
misiangtho te in makaite, Ukpite, miliante, kumpite, siampite, mipilte,
mawhna na pulak zel uh hi….Keipen kamsang ka hi lo-in keikia ka hih
hangin Pasian thu in kei tawh om a ahih man in lau thei uh hen ka ci hi.
A hangin Pasian thu pen amau tawh om lo hi cih ka thei hi” a ci hi.
(D’Aubigne, Ibid. b. 6, ch. 10).

             Luther in pawlpi tawh akikhenkhiat ding pen haksa a sa mah
mah ahih amnin, hih bangin lai a gelh hi. “Neu tuung pheta i vom thute
paihkhiat ding ahaksatna ka thei tel sem sem hi. Aw, Laisiangtho tawh
kop zaw ka hih hangin pope lang khata panga Laisiangtho thu zuihna
hang tawh lang pan in pope pen AntiKhrist aw ka cih hangin na ka sa ve
ve hi. Midangte in gentheih lawh mah si! Pope pawlte in ‘Nang bek
mipil na hi hiam? Midangte khempeuh akhial hi khin thei zawzen ding
hiam? Nang akhial zaw peuh hi kha leteh na khialhna ah khaa tampi
hong lut dinga a tawntung mawhsakna thuak mawk ding hi lo na hi
hiam? hong cih zelnate khawng uh zong kei leh kei ka kidong thithe kei
kha zel hi. Tua bangin Khrist in kammal a khial thei lo akoihte tawh ka
lungsim hong uumcih masiah kei leh kei ka kinial nial a, Satan tawh ka
kido do hi” ci hi. Martyn, “Life and Times of Luther,” pp. 372,373.

                Pope in Luther pen akisik kik kei leh pawlpi pua ah nawhkhia
ding acih pen tu in ong tung takpi hi. Bull thak khat hong tung leuleu
a, Puahphapa pen Rome pawlpi panin a kipaihkhiat tatakna thu hong
pulaak ahi hi. Amah leh aphuahthat upna a zuih pih teng aki bangin
vantungin asamsiat hi ta hi ci in thu ong tung hi. Kidemna tatak ciang a
hong tungta a hi hi.

             Pasian in thumaan gen dinga a sawl pepeuhte in amau hun ciat
ah langbawlna thuak uh hi. Luther hun in zong tua hun-a ding thumaan
na om sam a, tua hun laitaka thumaan thu phamawh mah na hi ciat zel
hi. Tu hun in zong pawlpi adinga thu phamawh thumaan om zel a,
Pasian sawl bang bang amang nuam mi te adingin ama hun-a tangko
ding thumaan tuam vilvel om zel a, zui-a, a seem naum pepeuh (144)
tungah kipia zel ahi hi. Angah khuavaak a na pibawlte tungah
khuavakzaw a kipiak beh zel hi. Hi napi in tu hun-in zong mi a tam zaw
in Luther a langpan pope pawlte mah bangin thumaan deih lo uh a, hun
beisa-ate mah bangin pipu thuciin peuh tawh lungkim-in Pasian thutak
pen awlmawhlo zaw uh hi. Hun beisa-a puahphate mah bangin tu huna
thumaan tangkotein zong mitam zawte aangvaanna ngah dingin kilam
en kei uh hen. Leitung hun bei ding hi ta a, thumaan leh thukhial,
Khrsit leh Satan, ki nakdo pha zaw kan lai ding a hi hi.

            Jesus in a nungzuite a hilhna ah: “Note in leitung mite tawh na
kipawl uh leh, leitung mite in amau mipawl note hong it ding uh hi.
Ahih hangin leitung mite tawh na kipawl kei uh a, leitung mite lak pan
note kong teelkhia hi tua ahih ciang in leitung mite in no hong mudah
uh hi. Sila in a topa sangin lian zaw kei,’ cin in ka gensa thu na ngaih
sun un. Amau in kei hong bawlsia le-uh no hong bawlsia ding hi. Amau
in kei thu zui le-uh note thu a zui ding uh hi,” a ci hi. John 15:19, 20.
Agenna dang khat ah Topa in teltak ci hi: “Mi khempeuh in note hong
phat uh ciangin gimna na thuak ding uh hi. Bang hang hiam na cih uh
leh, a pu apate un thuzuau kamsangte tungah tua bangin abawl uh hi.”
Luke 6: 26. Ni danglai sangin tu huna mite lungsim in Khrist lungsim
tawh kilem zaw tuan lo hi. Pasian thumaan a om bang ahilh mite tua
hun lai-a te sangin na paakta zaw tuan het lo ding uh hi. Thumaan kilah
dan pen kikhel khel a, agalte zong na ngian siam to to uh hi. A
kilangdona dan bel kibang kha thei dinga, a ki meelmaakna zong a
thukawi zawkna hangin a kilangh lua-in kimu lo kha ding hi; ahih hangin
akigaal-muhna uh pen a kibang den ahih man in hun bei dong in a tua ci
to to ding a hi hi.

No comments:

Post a Comment