Friday, October 21, 2011

13. Netherlands leh Scandinavia.

                   13.Netherlands leh Scandinavia
(237)
              NETHERLANDS gamah gilo papal ukna in sawtpek lai-a ki panin
langpan’na apiang sak hi. Luther khanma kum 700 lai pekin Romeah
Embassy-a kipuak bishop nihte-in “holy see” (pope zumpi)
nuntakziate atel muh uh ciangin, “ Pasianin pawlpi pen A zi, a kumpinuin
neizo a, a tawntunga ki mang ding neek leh dawn pia-in, a mualngeilo
a zong a kisia theilo moken, leh tawntung lukhu leh ciangkhut a pia
hi. Tua teng khempeuh gutate bangin nang na guuksak hi. Nang leh
nang biakinn sungah Pasian bangin naki koih a, Pastorte taanginom
na hih manin, tuute’ adingin gilokeivom bang na hi hi….Nang mah in
bishop khempeuh laka tung nung pen bangin kote hong umsak napi
cin gitlohna tawh nong uknuam se hi….Naseemte’ sawltak ahi ding
kim lai, nang mahmahin hih ning ci napi cin, topate’ topa hih ding na
hamciam hi….Pasian thupiak ziauziau ding taang teng nang na pia
hi….Leimong dongin pawlpi phutpa Kha Siangtho bek a hi hi….I
Pasian khuapi in vantung mun khem peuh uk a, eite zong tua khua
mite i hi hi. Kamsang siangthote-in Babylon a cih khuapi-in
khuasiangtho ka hi ci-a vantung khuapi a kineih pen, apil a ciimna
mangthang theilo si theilo, ka khialngei naikei, zong ka khial ngeikei
ding a mawk cih, sangin a lian zawin na ki neih hi ci-in hangsan tak in
Rome a phungzi pa na mawh sak uh hi:.” – Brandt, “History of Reformation
in and about the Low Countries,” b. 1, ch. 6.

             Kum zalom khat khit lom khat tua bang mahin na pai toto hi.
Tua hun masa (238) lai-a siate in min tuamtuam tawh, Vaudoi (a lawhna,
Vaw Dua) thupuaksiate nuntakzia pua-in munkhat pan munkhat zin
kawikawi uh a, Lungdamnathu Netherlandsah a lutpih uh hi. Amaute
thu-upna pen ki zeel baih mahmah hi. Waldenseste Laisiangtho pen
Holland pau-in a tei khia uh hi. Amau in, “ciamnuih thu, phuahtawm
thu, kheemnate, ki hello phattuamna tampi a omna thumaan kammal
sitset ahi hi. A pua-thamte a khauh teei hangin phelkhap le hang a sungah
a ngeek alim akhumte, limci-a siangthote baih takin ki ngahthei ding
hi” ci-in a tangko uh hi. – Brandt, Ibid. b. 1, ch. 14. Tua bangin kumza
khawk 12 lai-a tanglai upna a neite-in a nagelh uh hi.

               Tu in Romete bawlsiatna hong laang leuleu hi. Ahih hangin
thu-um mite-in gawtbawlna lak, meikuang lak, mah ah akhangkhangin,
Laisiangtho bekin a puuk thelo biakna thu nei hi, cih kip takin a um uh
hi. “Thu-upna dingin zawhtawh thu zat ding hilo-in, thuhilhna tawh
zawh ding kul hi bek hi,” ci uh hi. – Martyn, Vol. 2. P. 87.

              Luther hilhna-in Netherlands gam leitangah zungkhaa-in mi
muanhuai thanuamte thokhia sak a, Lungdamnathu a hilh uh hi. Holland
gam kiukhat panin Menno Simon a kici mikhat a hong pai hi. Amah
pen Katolik sunga khangkhia pilna ngah ahi hi. Phungzi khutngaksa hi
in, upnapial thu saan’khak ding lau-a Laisiangtho a sim ngeilo, zong a
sim nuamlo, leh theih zong a thei hetlo khat ahi hi. Khomun leh leengtui
pen Topa si leh sa suaktakpi hi cih upna pen um tak theilo ahih man in,
Satan mawhzolna hi kha ding cih lau-in, a tua cih loh nading thu ngetna
leh ki pulaakna tawh a hanciam hangin a um tak thei tuan kei hi. Tua
vai-a a ki-suanna lungsim a beisak nuam hi. A hun tawmveikhit ciangin
Laisiangtho Thak sim hong ki panin, Luther laigelhte zong a sim ciangin,
puahphatna upna hong saangta thong hi. A sawtloin a kianga khua
neukhat-ah a ki tuiphum kik man-a ngawng tan-sihna a thuak mi khat
hong mu ta hi. Tua panin naungeek tuisawpnavai Laisiangtho-ah hong
kanto leuleu hi. Laisiangtho sungah ki sikkik-a upna neite bek tui kiphum
ding cihna om a, naungeekte tuisawp nading teci a mu kei hi.

              (239) Tua ciangin Menno zong Catholic pawlpi pan paikhia-in a
muhthak thumaan hilh dingin a nuntakna a aap hi. Germany gam leh Netherlands
gamah thu motphuut (fanatics) pawlkhat na laang mahmaha, buaina
piangsak-in pawltuam a na phuan uh hi. Menno in zong hih pawlte hilhna
pen lauhuai sa-in amau ngimnate nakpi -in a langdo hi. Mi tampi-in tua
motphuutte nung zuihna leh upna nusia-in Waldenseste hilhna tawh taanglai
Khristian upna maanah a kiplai zong tampi a om hi. Tua bang ziazuate
lakah Menno in kuhkal takin naseem in alawh cing mah mah hi.

             Haksatna, hawmsuahna, cimawh gilkialna, thamlo-in sihna thuak
zah dingin launa tampi thuakin kum 25 sung azi atate tawh Netherlands
leh Germany sa lam gamtengah zin kawikawi-in, mi tualniamte lakah
na seem ahih manin huzaap lian a nei pha mahmah hi. Pilna sanglua
aneih loh hangin pianpih thugen siam mi ahi hi. Migina, lungsim kho
khat hi a, ki niamkhiatna leh thumaan athuah amaitaiden mi ahi hi. Tua
bang nunzia tawh a thuhilna etteh hoih cing sak a, mite-in muang ahih
manin huzaap nei pha mahmah mi ahi hi. A cihkhat bek a ci teeltaal
thumotphut Munsterte bang dingin mite-in atelkhialh uh manin, mun
citeng ah Simon anungzuite ki nen-niam, akithehkek in, a thuaksiat lawh
mahmah uh hi. Ahih hangin ama nasepna hangin mi tampi in ki khelna
a ngah uh hi.

              Netherlands gam sangin puahphatna thu a saangzaw gamdang
omlo hi. Gam pawlkhatah tua thuzuite-in bawlsiatna athuak uh hi. Germany
gamah Charles a 5-na pa-in puahphatna nialin tua thu azuite ki
haalnakhuam a denna pahpah laitakin Kumpineute-in tua ukna-giloNETHERLANDS
gamptat pen a langdo pah uh hi. Netherlands gamah ama thuneihna ki
lianzat zaw a, bawlsiat nading thupiak tung pahpah hi. Laisiangtho
simna, tua thu hilhna leh ngaihna, leh tua thu tawh kisai genna a om leh
a thaman pen sihna, leh ki haalnakhuam phung hi pahpah hi. (240)
Pasiang kianga sim-tham thunget ding leh milim mai-a kuun loh ding,
phatnala khatpeuh sak dingte nangawn sihna daan thuak thei lai hi. Amau
upna maanlo nusiat ding kiciamnanei mi peuh mah mawhsakna daan
pen – pasal ahih leh namsau-a satlupna, numei ahih leh a hingtanga
vuina hi pah hi. Charles 5-na pa leh Philip 2-napa uk sungin, ua bangin,
i tul tampi in maiman’ lawh uh hi.

               Khatvei, Mass pailo in a amau inn-a biakpiakna a neihna manun
innkuan khatte thudotna mai-h hong ki puak hi. A simtham-a a sepna
vai uh a kidottelna ah a tapa neu pen un, “Ka thu ngetna uah, Pasian
mai-h ka khukdin uha, ka lungsim uh khuavaa hong piak nading leh ka
mawhnate uh hong maisak nadingin ka ngen uh a, i kumpite ading zong
anuntakna uh nuam-in i gamin mai a nawt nading zong ka ngen uh hi.
Mangpite zong Pasian in a nuntakna a khawi lai nading ka ngen uh hi”
ci-n a dawng hi. – Wylie, b. 18, ch. 6. Tua teng azak uh ciangin thukhen
mang pawlkhatte’ lungsim sukha mahmah ahih hangin a pa uh leh a
tapa khat uh bel haallup dingin seh veve uh hi.

              Abawlsiate’ hehna anangzo ding zah mahin aki thatte’ upna a
lian mah mah zel hi. Pasal bek hiloin a thaneem numeite leh nu-ngaknote
nangawn zong a haangsan uh hi. “Zite in a pasalte uh kihaalna mei a
kuan laitakin a kiangah dinguha, hehnepna kammal genpihin lungdamsak
ding pahtawina late a sa uh hi.” “Zan sial-a a lupna-h a zuat bangun nungaknote-
n ahing tanga kivuina ding hankhuk sungah lut uha, a haal
dingte-n zong pasalnei ding mothak lungdam bangin kizeem lin-lian sa
in haalnatau zuan lel uh hi.” – Ibid.

               Lawkite in Lungdamthu asuksiat lai hunte mah bangin tu-in
Khristiante sisan aluan ciangin khaici kituh a suak pahpah zel hi –
Tertulian’s “Apology”, paragraph 50. Bawlsiatna in thumaan teci pang
ding mi pungsak zaw hi. Kumkhat khit kum khat, anial zawhloh mite’
deihna aman nopna in, haitatzo zah-in tua a gitloh gamtatna zom dingin
kumpipa in a sawl teeiteei hangin a suksiat nasep alawh cing zotuan kei
hi. A tawpna ah, Orange a om Ukpi William lehdo in Holland ah suakta
takin Pasian a kibia thei ciang a hong tun zaw sop hi.

             Piedmont mualdungte, France gam zangleite, leh Holland gam
tuipi piau zangte dong ah Lungdamnathu alawh cin na thu-um mite
sisan tawh kiciamteh zel hi. Saklamgam ah bel oltakin ki seem hi.
Wittenberg-a sangnaupang te a inn uah hong ciah uh a, puahphat- (241)
na upna Scandinavia gamte ah zong hong gen uh hi. Luther laihawmte
in zong khuavak a thehkhia hi. Mi maitai, lungtang khauh saklam gam
mite in pope liatluatna, Rome thuciinte paaikhia in sianthona, nunnemna,
leh nuntakna apia Laisiangtho thumaante na saang uh hi.

              “Denmark-a puahphapa” Tausen pen singtaang lokhopa khat’
tapa ahi hi. A naupan lai-a ki panin lungpilna kho a nei hi. Laisiam
ding ut mahmah hangin a nute a patein guan zolo ahih manin phungzi
sangkhatah a lut hi. Tua lai ah ama nuntak daan siangtho leh a
muanhuaina, a thanopnate hangin a tung-a pa’ deih sakna hong ngah hi.
A laivuannate in mailam ah pawlpi ading nalian seemthei ding thamcing
ahihna teci lak ahih manin Germany ahih kei leh Netherlands-a
Universityte khat ah sangkah sak dingin ngaihsun uh hi. Wittenberg lo
buang ama kahnopna saang khat teel sak uh hi. Huhna zong ngahsak
uh hi. Upna lampialguu tawh pawlpi’tel laisiampa a ki sukkhak loh nading
deihna in tua bang atelsak uh hi cih phungzite in agen uh hi.

               Tausen zong Colonge khua ah a pai hi. Tua khua pen tua hun
aki pan tuhun dongin Romete mun muanhuai khat ahi hi. A sawtloin
saang-a te in khaalam thusim a neih sawnse uh kih huai sa-in nop hong
sanawn kei hi. Tua hun laitak mah-in puahphatna tawh kisai Luther
laigelh pawlkhat hong ngah kha hi. Tua laite a sim ciangin zaknop leh
lamdang sa in, a puahphapa mahmah in hong hilh leh cih a lunggulh hi.
Tua bang hih mawk leh lah a phungzi inn pana huhna a ngah pen taan
ding a hi zel hi. A lunggulh den Wittenberg mah ah lut ding in a sawtloin
hong khentat ta hi.

               Denmark-a hong ciahkik ciangin a om masakna phungzi inn ngei
mah ah hong tung hi. Kuamah in Luther pawl suak dingin na ummawhlo
uh ahih manin a lawm a gualte in na gimneih nai zenzen lo hi. Amah’n
zong a thusim pholaak nailo ahih manin a siangtho zaw upna ah amaute
a kaikai thei hi. Laisiangtho leem-in a khiatnate a maan in hilh a, a
tawpna ah Khrist pen mawhneite in Dikna a ngah theihna leh hotkhiatna
dinga lametna khatbek ahihna hilh tota hi. Amah pen Rome khutzat mi
muanpi khat suakthei ding ci-a lam etna tawh a (242) pan-tahte nakpi
in hong lungso ta uh hi. A omna phungzi inn dei panin tha khat thu
mah-in mundang khatah paikhia sak uh a, inn dang khatah khumcip in
amah sanga lianzaw khat in a vil sak uh hi.

              Amah vil mithakte lungkham theih nading keek-in phungzi neu
tampi in Protestant upna ah ka ki khelhon ta uh hi, aci sawnsawn uh
hi. A innsung pan in a lawmte tawh ki zom in thumaan a kihilh zel uh
hi. Tua Holland Danish phungzite in upnalampial sukmit nading
vaihawm na siam uh hi leh hoh leitung haan-thong ah koih ding uh a
Tausen’ aw a kizakik nawnlo ding ahi hi. Tua bang in hihlo in phungzi
inn panin nawhkhia lel uh ciangin phungzite in amah ukkha thei nawnlo
uh hi. Upna thak hilhte a kivil nadingin Kumpi thu piakna khat hong
ki thoh khia hi. Tausen zong thuhilh ding hong kipat ciangin, biakinnte
hong hon’ uh a, ama thu gen ngai ding mi alomlom in ki sung uh hi.
Mi dangte in zong Pasian thu hilh ciat uh hi. Laisiangtho Thak Holland
pau a ki tei pen ki hawm keek ta hi. Papistte in tua nasepna
maidal in thalpaih nuam a a hanciamnate un nasep athahat sak zawsop
hi. A sawt loin Denmark gamte in puahphatna upna ka saang uh hi ci
in pulaakkhia ta uh hi.

                Wittenberg tuikhuk pana nuntakna tui adawn khangnote in zong
Swedenah a gammite adingin tua thu hong puak uh hi. Sweden-a
puahphat makai nihte ahi Olf leh Laurentius Petri te pen Orebro-a sik
seekpakhat tate hi uh hi. Luther leh Melanchthonte hilhna pana a ngah
uh thumaante tha nuam takin a hilh sawn uh hi. Puahphapipa mah bangin
Olf in lawp leh thu gen siam thuah in mipi phong khia laitak in, Laurentius
pen Melanchthon mah bangin thugil theih kikek leh thu ngaihsun-in
daai takin a na om hi. Katolikte langpan’na lak mahah a nih mah un mi
kician, Laisiangtho siam, a haang, thumaan ah a kuhkal mite a hi uh hi.
Katolik phungzi te in mimawlte leh thuciin umte taw holh leu leu uh hi.
Olf Petri zong mipi in uum cih zel napi a pumpi kia in suakta zel hi.
Tua puahpha te pen kumpipa in it in a hum hi.

              Rome pawlpi ukna nuai ah mite lei-ah kigawicip suk ahih manin
zawng mahmah uh hi. (243) Laisiangtho theilo in, lungsim khuavakna
apia theilo lim lahna leh zeh thupi bawlna lel ngen ahih manin mite a pu
a pa khang lai uh a a lawki ngeinate peuh uh ah ki heiikik in thuciin
upna peuh ah tungkik mai uh hi. Minam bup phelnih kisuah a, a tawntung
in kinialna leh kidona om in buaina pungsak hi. Kumpipa in a hih leh a
gam sung leh pawlpi sungah puahphatna pahtawi zaw ahih manin, Rome
a nangg zothei mite a paakta hi.

             Kumpipa leh Swenden makaipite mai ah Olf Petri in Rome mi
dawk pente nangawn puahphatna upna tawh a nangzo thei hi. Amah in
Pawlpi Pate’ thuhilhnate Laisiangtho tawh a kilem leh bek saang ding
in a hilh hi. A kisam bang upna Laisiangtho ah om a, baih in, ki tel-in,
theih nop ahih manin, mi khempeuh in tel thei lel hi a ci hi. Khrist’
genna: “Ka thu hilhna in keima thu ahi kei hi; kei hong sawlpa’ thu ahi
hi,” (Johan 7:16) a ci hi. Paul in, “ka hong hilh uh lungdamna thu longal
a dang Lungdamna thu kote a hi zongin, vantung pan ahong pai vantung
mi khat ahi zoningin hong hilh mi in haamsiatna thuak ta hen” (Gal.
1:8) ci hi. Puahphapa in, “Tua bang a hih leh bang i ci ding hiam?
Mite-in amau ut bang mawkin bawl tawm upna thugui tawh hotna ngah
nading bang peet peet-in hong gen mawk mawk ding a ki lawm ding
hiam?” a ci hi. – Wylie, b. 10, ch. 4. Pasian thukham tawh a kileh bulh
leh Pawlpi in thu a piak hangin bang mah vaang nei lo a hihna leh Protestant
te thubulphuh ahi “Laisiangtho leh Laisiangtho thu bek” tung ah
upna leh zuihna kinga ding cih thu a hilh hi.

              Tua a kidem thu nihte in simtham takin “puahphate galkap banga
i nasep din mun hong seh sak dim diam a suak hi. Amaute lai thei lo te
hi lo uh hi. Thu um lo a pawl ki khen khamkhamte hilo uh hi. A kinial
a ki tawng tawng te hi lo uh hi. Tua bang ahih gen loh uh Pasian thu sin
sin a Laisiangtho thu koi lai ah koici bangin gal hiam-in zangh ding cih
a siamte a hi zaw uh hi. Pilna lam ah amau khanga a ma dawkpen leh a
pil pente a hi zel zaw uh hi. Hih khuavak phualpi ahi Wittenberg te
Urich te mi minthang Luther, (244) Melanchthon, Zwingle,
Oecolampadius cihte khawng a ki lawh cianga amau makaihna uh leh
vanglian na uh bek kingaihsun a, a nungzuite uh pen amau ban zolo
ding in kiseh kha pah pah hi. Ahih na kawmkawm zong om kha mah
ding ahi zongin Sweden-a buai-na tung taang ah mi niam mah mah a
kiseh Olf leh Laurentius Petri te tung pan in amakaihte guat nungzuite’
han na ih mu thei hi. …A mau pen laisiamte leh Laisiangtho theisiamte
hi uh a, Gospel thumaan a tel a khawk-a sim-a a sit tel te hi uh hi.
Romete’ khutzat muan bel zuau pilna nei teng nangawn thalpaih-a azo
gawp te ahi uh hi. – Wylie, b. 10, ch. 4.

             Tua kinialna hangin Sweden kumpipa in Protestant upna saang
thei a, tua zawh a sawt lo in a gambup ki khoppi in zong Protestant
upna adeihsa lam a pulaak pah uh hi. Laisiangtho Thak pen Sweden
pau in Olf Petri in na tei khiakhin a, Kumpipa lunggulh zui in a unau un
Laisiangtho buppi a teikhia leuleu uh hi. Tua pen Sweden mite in amau
pau in Pasian kammal a neihna masakna uh hong suak hi. Gam sung
khempeuh a sang siate in Laisiangthothu hilh in a sangnaupangte uh
zong Laisiangtho sim dingin hilh ding uh hi ci tua kikhoppina panin thu
a piakhia uh hi.

              Lungdamnathupha khuavaak in damdam in hai-lai thuciinte leh
khuamialnate nawhkhiakhia in Romete netcipna panin mite a suakta
sak hi. Ni danga a ngahngei nailoh uh thupina, liatna, hatnate a minam
un ong ngah ta uh hi. Sweden gam pen Protestantte a hum kawmdaalpi
khat a hong suak hi. Tua zawh kum 100 ciangin kisiatna a nasia
penpen hun hong tunga, tua laitak nangawn in hih a thaneem gamno
khat in Europe gambup ah huhna khut a khak kawikawi ngam pen khat
hong suak hiau mawka, Kum 30 Galpi kidona panin Germany a
honkhiathei gam hong suak zaw ta hi. Europe gam saklam teng
khempeuh Romete ukna-gilo nuai-ah lutkik ding bang pian hong hih
laitak in Sweden galkapte in pope gualzawh luatna in Protestant ahi
Calvinistte leh Lutherante a khelbawl loh nadingin a leh-nanzo penpente
hong suak uh hi. Tua bangin puahphatna thu pom gamte in khalauna
omlo in a upna bang uh a zuih theih nadingun biakna zalenna a ngahsakzo
penpen gam a hong suak hi.

No comments:

Post a Comment