Saturday, October 22, 2011

5. John Wycliffe.

                                      5.John Wycliffe
(79)
                PUAHPHATNA hong om ma-in tawl khat sung Laisiangtho bu ki
tawm neih mah mah hi. Ahih hangin Pasian in Ama thu a ki phiat
siang ding phal lo hi. Ama thumaan te a ki seel cip paisuak ding hi lo
hi. Amah in A naseemte suah taak nadingin siik kongkhakte hongkhiain,
thong inn kongkhak te baih lam takin phel khia thei hi. Tua zah lianin
Pasian’ Khaa in Europe gam mun tuam tuam-a omte taw sawn-in
sum manpha zon khiat bangin thu manpha a zongkhia sak hi. Laisiangtho
a muh zawh nadingun huh a, amau zong tua a siangtho laigelhte lawptakin
a sim uh hi. Bang bang a thuak lawh uh zongin thuman khuavak om
bang bang zui nuam uh ahih thumaan om khempeuh a muh khit pah loh
uh hangin sauveipi a ki seelcipsa thumaante tampi mah mukhia thei uh
hi. Van sawltakte bangin amaute pusuak khia uh a, pipu thuciin’ lelte
lah lampialnate phu keek-in, sauveipi netcip-a om mite sam khia-in tho
khia sak uh a, a suahtak nading un hilh uh hi.

             Waldenses te lak lo ngal ah kum tampi sung ki kalhcip a hih
manin laisiamte bek in Pasian thu thei thei uh hi. Ahih hangin Laisiangtho
pen pau tuam tuam tawh a ki tei khiat sawn in amau mun tek ah amau
pau tawh piak khiat nading hun hong tung ta hi. Leitung in zan kim
hun kheng ta hi. Khuamial Hun bei-in mun tuam tuam ah khua hong
vaak ding lim hong kidawk khia ta hi.

              Kum zakhawk 14 ciangin England gam ah Puahphatna zingsol
hong suakkhia ta hi. John Wycliffe in kipuahphatna tangko khia masa
pa hi a, England gam bek thamloin (80) Khristian gam khempeuh
ading zong a hi hi. Rome nial in langpan nadinga ki pia a, tua a thu
pholh khiatte daai kik ngei nawn lo ding hi. Tua thu pholh khiatte
hangin a mi mal bek thamlo in pawlpi-in a hi zongin, a mi nambup a hi
zongin suahtaak nading ki thasaanna hong piang hi.

              Wycliffe in pilna a saangpi nei a, ama adinginTopa zahtaakna in
pilna bulpi a hi hi. Amah pen college pan-in mi siangtho hoih thamcinga
ki tuat, siamna leh pilna saangpi a nei mi khat ahi hi. Pilna tuam
tuamte siam nadingin nakpi-in a zonga, thu ngaihsut siamna leh pilna
te, pawlpi thubulte leh ama teen’na gam sung’ki ukzia upadite a sin pha
diak a hi hi. Nasep hong neih khit ciangin tua a siamna te hong ki dawk
hi. Ama khang laitak-a thugui-sutna philosophy te siam ahih manin
pawlpi lampialna te zong pholaak dan siam pah hi. Minam thu leh
upadi te siam ahih manin kumpi vai leh biakna vai-a suahtakna ding
thute pholhkhiat dan zong a siam hi. Pasian thumaan kammal te galhiamin
nei a, saangte ki-ukna zia leh saangsiate kalsuan dante a thei hi. Ama
pianpih ciimna leh sin a atheihna teng hangin a lawmte leh a galte in a
zahtaak uh hi. Amah a muangte in a makaipa uh pen a mi nam sung uha
mipil pen te khat hi cih mu-in a lung kim uh hi. A galte un hih
puahphatna vai a hawmpa pen mi mawl bang mah thei lo leh a tha neem
ci thei tuanlo uh hi.

               Wycliffe in college a om sung mah-in Laisiangtho zong sim hi.
Hun masa laite in Laisiangtho pen tanglai pau bek-in om ahih man in,
laisiam lote muh zawh loh thumaan naak pen lai siamte bek in a mu
khia zo bek uh ahi hi. Wycliffe in puahphapa a suah theih nadingin tua
bangin lampi a vang khol a suak hi. Laisiamte in Laisiangtho a sim uh
ciangin thumaan leh Pasian hehpihna thu a mukhia uh hi. Amaute
hilhna tawh thumaan theihna kizeel (81) khia a, mite a nungta thudik
thumaan ah a heii uh hi.

              Wycliffe in a saang laisimte a zawh theih nadingin a kuhkal
bang mah-in Laisiangtho sim zong a kuh kal mah mah hi. Sanga asin
pilna leh pawlpi kihilhna te in ah lungkimsak zo nai lo hi. Ni danga a
muh zawh loh thute Pasian thu sung ah hong mu ta hi. Hotkhiat
nading ngimnate zong mu a, Khrist in mite adinga Palai a sepnate
zong a mu hi. Tua a muh thute ah kipia-in Khrist nasem a suah theih
nadingin a ki aap hi.

               Ama nunga ding Puahphapate bang mah-in Wycliffe in zong a
nasep kipat tuung in bang ciang tung ding cih mu khol kha het lo hi.
Rome te lang pang dingin ki pan lo ahih hangin thumaan-a a ki aap
takpi te in thu khial tawh kido a kul tei tei kha hong hi zaw bek hi.
Papacy lampialna a tel muh sem sem ciangin Laisiangtho thumaan
hilhna ah hong hanciam sem sem hi. Rome leh asiampite in Pasian
thumaan leh Laisaingtho nusia in phuahtawm thu zui zaw hi cih amuh
manin, tua banga agamtatna uh hang takin langpan’ a, mite in
Laisiangtho nei kik in thumaante pawlpi sunga a ki kip let kik nadingin
a ngen hi. Amah pen a thanuam, a cingtaak sia pha khat ahih ban ah
a, thuhilh siampa khat ahihna zui in ahilh bang mah in anungta pah mi
ahi hi. A Laisiangtho theih telna, a thuguisut siamna, a pau ban lohna,
leh a kuhkalnate hangin mipi’ muan mah mah khat ong suak hi. Mi
tampite in a beisa-a a upna dinmun ciang lel uh ah lungkim zo loin
Rome pawlpi kih-huainate in a vuh cipna te mu uh ahih manin, Wycliffe
hilh thute a ki langtangin lungdamna tawh a saang uh hi. Papal makaite
in amau sangin hih puah phapa mite in muang zaw uh ahihna a muh uh
ciangin lung so mah mah uh hi.

              Wycliffe in khialhnate a mu siam mah mah khat hi a, Rome te in
zawh thawh thu tawh a zat uh a hoih lo tampite hang takin kawk khiain
a lang do hi. Kumpipa’ thu-(82) hilhsia (Chaplain) a sep laitak in
pope in England Kumpite tung pan siah a kaihna leh kumpi dangte sanga
atungnun zawknate pen thulam tawnlo leh Laisiangtho thumaan tawh a
ki lehbulh hi ci-in nakpi-in a pang hi. Pope in tua banga siah a kaihna
hangin mipi sinso in, Wycliffe’ thuhilhna in gam makai te a thu zawh hi.
Kumpipa leh Ukpite kop-in pope-ii leitung thuneihna langdo uh a, siah
piak ding a deek uh hi. Tua bangin England te tunga pope’ thuneihna
teng a hong lang do ta uh hi.

              Puahphapa’ langdona a nasia lai mah mah khat in, Siampite’ khut
dawh nget tawm nuntakna a hi hi. England gam ah hih banga a ngen tawm
siampi dim keei mawk a, a gam hauhna leh ma-nawtna teng sing-nget bangin
neek sak sak ahih manin, nasepna setzone (industry), pilna zonn’na te,
thamlo in mihing lungsim leh hatna nangawn a keu sak hi.
Phungzite’thadahna leh khutdawh ngetna in mihingte hong zawng sak bek
thamlo in kiman na nei nasepna te siat suah mah mah hi. Khangnote
lungsimte sia sak uh a, nin baang sak uh hi. Tua phungzite thuzawhna
tawh a nu a pa te uh’ thukim loh leh theih khak het loh pi mah in mi
tampite phungzi inn ah thadah vui nadingin lut uha, phungzi nuntakna vive
ah hong ki pia sim uh hi. Phungzi suah ding athupi sak luat manin phungzi
masate khat in “Na kong gei ah na pa bok-in kap kap in a thuum thuum ta
leh, na nu in hong paai na a gil leh hong vaakna a nawi hong lak in hong
thum ta leh, a tung sik-in Khrist lam zuan-in nawkve ve in” ci hi. “Christian
lungsim bei sak in a nu leh pa te tungah mihing suun lo zah in keivom
lungtang guan zaw hi”Luther in a cih bangin, naupangte lungsim ah nute
pate thu mang nuam lo siik banga sak lungtang guatna a suak hi. - Sears,
Barnas, “Life of Luther,” pp.70,69. Tanglai-a Pharisee te bangin papal
makaite in Pasian thukham te pen amau phuahtawm thu tawh khek-in man
nei lo a suak sak uh hi. Inn te hawm suak (83) sak uh a, tate in nute pate
tawh kop loin suh khiat sak uh hi.

              University saangnaupang te na ngawn amau pawl suak dingin
siampite’ zuauthu in khem khin hi. Tampi mah a nung ciangin ki sik uh
a, anu apa te uh dah sak in amau nuntakna te nangawn a meelhem sak
lam uh a nung phawk uh hangin thaang ah awk phot uh ahih manin in a
suakta kik zo kei uh hi. Nute pate tampi in tua siampite thu zawh khak
ding lau uh ahih manin a tate uh University ah puak ngam lo uh hi. Tua
hangin siamsinna munte ah saangnaupang hong kiam hi. Saang te tha
kiam suk-in haina in avuk cip hi.

               Pope in phungzite tung ah mawhsut mite mawhna te a maisak
theih nading thu a pia hi. Tua pen siatna lianpi kipatna a hi hi. A meet
ngah nading ngaihsutna-in phungzi te in tatsiatna namkim a mai siang
sak zel uh ciangin, a uang pen siatna te a pung beh sem sem hi. Letsong
piakna ngenh tawh na seem uh ahih manin mizawng daipam te leh dam
mawhte kep loh-in om uh a, letsong pia zo lote gensia-in don lo mawk
uh hi. Phungzi te hau han han uh a, a inn golpi pi te uh leh a sabuaite un
a gam’ zawh lawhna ki langh sak hi. Tua banga uangtatna leh gualnop
bawlna tawh mite khimm sa a suah nadingin, lai thei lo mi, tangthu
phuah tawm siam mi leh ciam nuih siam a, mi lungdam sak thei te amau
tangin a khah khia uh hi. Phungzite in lah thuciin’ lomtang kaikhawmin
mipite umsak uha, pope tungnun’ penna khawng, mi siangtho zahtakna
khawng, siampite letsong piakna khawngte hanciam zo le uh amaute
adingin vantung ah lung muan om hi ci-in a hilh beh beh lai uh hi.

               Pilna nei gamtat hoih mi tampite in tua phungzi pawlsung thute
puahpha dingin a hanciam uh hangin mualsuah zo lo uh hi. Ahih hangin
Wycliffe in a sung tawng dong tel (84) takin mu ahih manin, tua siatna
te a zungpi bot khia-in atawnzia khem peuh maan lohna leh phiat siang
akulna a genkhia hi. Ki kupna te leh dawp telna te hong tho khia pah
hi. Phungzite khualzin kawi kawi in a vaakna te uh ah pope mawh
maisakna a zuak uh ciangin mite in Rome phungzipipa kiang pan mawh
maisakna nget ding sangin vantung Pasian kiang pan nget ding kilawm
zaw lo ding hiam? ci-in na dong kik uh hi.

              Mawh maisak nading sum tawh kilei thei mawk ding hiam cih
khalauna om kawi kawi hi. Hih phungzite duh-hopna te uh lam dang sa
a a patau mi tampi a om a, “cancer lung nektum bangin Rome phungzi
te leh siampite in eite hong ne tum uh hi. Pasian in hong huut kei leh
mite kisia ding hi,” ci uh hi. – D’Aubigne, b.17.ch 7. Hih khutdawh
ngen siampite in a huai hamna uh a sel mang nadingun Honpa leh a
nungzuite in mipite’ piak letsong tawh a ki vaak a etteh ka hi uh hi kici
lai deep uh hi. Tua banga a gamtatna uh hangin mi tampi te in Rome-ii
deih loh pen ahi, Laisiangtho thumaan zon’ na-in na nei zaw behlap uh
a, amau nasepna na sak zaw lai hi. Thamlo in amau sel cip nop thumaan
bulpi teng zon khiat nopna a guan sak ta zaw thong hi.

              Wycliffe in phungzite a langpan’na laihawmte zong gelh-in
hawmkhia ding hong kipan ta hi. Tua laite pen phungzite’ mawhsakna
teng dawnkik nading ngimna sangin mite lungism in Laisiangtho leh a
neipa zongkhia leh cih deihna ahi zaw hi. Mi khat peuh peuh ama mawhna
hangin Pasian nawhkhiat lohpi in, mi dang khat in a hawlkhiat theih zong
hilo ahih manin, Pope in mawhmaisakna leh nawh khiat theinna vai ah
siampi nautang khat sangin lian zaw tuanlo hi ci-in a gelh hi. Mi tampite’
khaa leh pumpi galmat suah na dang in Pope in a gat tawm biakna leh
leitung a ukna puanbu pi sanga a khuh cip zo zaw bang mah om lo hi.

              Tua baan ah, Rome in mikang kumpi a sai se loh nadinga a dal
dingin zong Wycliffe a kisam mah mah a hi hi. Netherlands ah ambassador
a sep kum 2 sungin pope-ii menzilian te tawh na a seem khawm
uh hi. Tua lai ah, France, Italy leh Spain te pana sia liante tawh hong
kimu uh a, England pan-a a theih khakloh thu tampi zong a hong (85)
muh beh in, a nung cianga a nasep lai nadingte ah a zat ding thu tampi
hong ngah beh hi. Pope sawltakte kiang panin a zumpi uh’ ngimna thu
laigil te zong hong man khia hi. England-a hong ciah kik ciangin, tha
nuam zaw leh hanciam zaw lai-in, a thuhilh ngeina hong zom kik in,
Romete’ pasian pen huaihamna, akiphatsakna leh a mikheemna te hi ci
in a langtang-in hong taang ko khia hi.

              Pope leh a siahdong te thu a laihawm khat sung ah a hi ci gen hi,
“Amaute in i gam leitanga mizawngte nuntakna teng huup kang uh a,
kum sim-neek khawm bawl nading leh biakna nasep nading ci-a a tul
tul-a i kumpi sum a laak te uh leh samsiat ahi upna lampialna lam-a
panmun leina (simony kici pen)-in, Khristian buppi kheem-in a ki huh
sak sak uh hi. I gam ah kham mualpi khat om hen la, mi dang in la loin
hih leitung hauhna tawh a kisathei phungzipa’ siahdongpa bek in la leh,
hun khat ciangin tua mual bei ding a, I gam sung sum teng zong tua
bangin la-in hong puak kik ngei nawn lo a, tua sumte Pasian samsiat lel
ding zaleina sum suak sak zen zen uh hi,” ci hi. – Rev. John Lewis,
“History of the life & Sufferings of J. Wyclf.” P. 37 (ed. 1820).

                 England-ah hong ciah kik khit a sawt loin Lutterworth ah Siapi
(Rector) dingin Kumpipa in Wycliffe a teel hi. A kumpite in ama thu
gente za dah het lo ahihna tua pan in ong ki lang hi. Wycliffe thugente
in Zumpi te thu tang sak a, gam mite thu-upna zong puah pha
mah mah hi.

              Papal huzaap in vanging keekbaak bangin amah a hong deeng
pah hi. Bull kici Pope thupiak lai dal 3 tak England hong tung pah a,
khat University ah, khat Kumpipa kiang ah, a thumna phungzite kiang
a hong tung hi. Tua thupiak 3 te in a vek mah in lampial thu hilh sia
Wycliffe tha khat-a the bet-khiat bat sak nading sawlna a hi hi. – Neander,
“History of the Christian Religion & Church,” period 6, sec. 2. Part 1,
para. 8.Tua bull te a tun’ ma-in Bishop te na thanuamlua kisa in thusit
dingin Wycliffe na sam khin zo uh hi. Ahih hangin a gam sunga thunei
manglian 2 in thu sitna ah zui uh a, mipite in zong tua thusitna inn kiimuum
in tha khat in lut uh in, thukhen mangte nehthawh gawpin thusitna
kipelh sak uh a, utna peuh ah a pai mang thei dingin a bawl uh hi. Tua
(86) zawh a sawt loin pope sawltakte in amau tawh Wycliffe langpang
ding a akut den uh putek Edward a 3-na pa hong si ahih manin Wycliffe
a keempa pen gam ukpi hong suak hi.

               Tua banga papal Bull England hong tun’ ciangin thunialpa mat
nading leh thong khiat nading nial theih loh-in thu a om hong suak ta
hi. Tua bawlsiat nading zia pen kihaalna khuam hi pah pah mai ta hi.
Tua thu hangin Wycliffe pen Rome te thangpaihna phuu aba pa hong
hi ta hi. Ahih hangin tanglai pek pana, “Lau kei in, Keimah in lau
huaina pan kong hu ding hi” Piancil 15:1 aci Pa in a naseempa hum
dingin a khut a zan leu leu ciangin sihna in Puahphapa kantanin, suksiat
sawmna a phuang khia phungzipi Gregory a 11napa tung a tu hi. Tua
ciangin Wycliffe sit tell dinga kikhawm biakna makaipi teng ki
khenthang mang uh hi.

            Pasian vaihawmna hangin, puahphatna mai a nawt lai tadih
nading hun hong om thei lai hi. Gregory hong sih ciangin a mun luah
ding pope nih ong kidem hi. Tua te gel in a khial thei lo in kigen tuak
in, ki langpan tuak uh ahih manin, ama pawl lo te nasia tak-a a bawlpih
ding leh, a amau lam a pangte vantung ah letsong piak dingin mipi a
khaam tuak tuak uh hi. Tua bang thu hong om man in papacy vaang
hong tha neem tuam mah mah in, a kilang bawl pawl nihte kido ki-el
niloh kal in tawm vei sung Wycliffe hong tawldam thei hi. Pope leh
pope kikal ah pawl pua-a paih khiatna leh bawlsiatna ki thuk tuak
tuak uh a hih manin, sisan hawktui-in a luang hi. Kithahna te leh ki
gensiatna te pawlpi sung ah hong dim hi. Tua hun sung tengin
puahphapa in Lutterworth-a a inn ah a tawlnak kawm-in pope
kitawngte kiang pan mipite in ki Lemna Kumpi Jesu kiang azuat na
dingin hanciam in na asem hi.

                Tua ki pawlkhenna a leh kitotna teng hangin Puahphatna nasepna
ading leh papacy’ keekluphumteng mite in a tel muh theih nading in
lampi avangsak hong suak hi. Hih phungzipi nihte in amau leh amau
antikhrist a kicih tuak tuakna pen maan mah mah ahi hi ci in “Pope te ki
khenkhapna” tawh kisai in Wycliffe in a laihawmna khat ah a gen hi.
(87) mite in Khrist min tawh alang nih in olno-a azawh theih nadingin
Pasian in hi dawino tegel, anih un khen kham in, uk sak nawn lo ding
hi” ci hi. – Vaughan, R., “Life & Opinion of John de Wycliffe, Vol. 2,
p.2, ed. 1831.

             Wycliffe in a Topa mah bangin mizawngte tung ah thumaan a
hilh hi. Lutterworth-a a bial sunga a inn phual panin khuavak a theh
khiat bek tawh lungkim zo loin England gam mun ci teng zeel sak dingin
a seh hi. Tua nasep a pi cin’ theih nadingin migen nop, a kipia zo tak
tak, leh nadang khempeuh sangin thumaan deih zaw a a genkhia nuam
mihon lom no khat tawh pawl na phuan khia hi. Tua mite mun ci teng
ah lut-in vanzuakna mun (market) khawng, khuapi kongzing khawng,
leh gam sung zin lamneu khawng dongah pai in thuman a puak kawi
kawi uh hi. Puteek piteek te, cina te, leh mizawng te zong khia uh a,
amaute kiang ah Pasian lungdamna thupha a lak kawi kawi uh hi.

            Oxford sangpi ah Theology lam hilh Professor ahih mah bangin
Wycliffe in University innpi sung ah Pasian thu ahilh hi. Deih sakna
tawh saangnaupang te Pasian thu hilh ahih manin, “Gospel Doctor”
min a ngah hi. Ahih hangin a khan’ sunga a nasep lian pen in mikangte
pau-a Laisiangtho a tei khiat a hi hi. England gam mi kim in ama pianpih
pau tawh Pasian nasepna thupite a sim theih nadingin Laisiangtho a tei
khiatna thu “Thumaan leh Laisiangtho Khiatna” cih laibu ah a gen khia
hi. Ahih hangin tha khat thu in ama nasep a khawl hi. Gal le sa lak-a a
nasep sepna, leh a lai sim simna teng in Kum 60 zong pha nai lo napi a
teek suah hi. Cinatna lauhuai nasia tak ahong thuak hi. Tua thu
phungzipi te in a zak uh ciangin nuam mah mah uh a, pawlpi a
mawhkawkna teng ki sik kik mah mah ta dingin tuat in, a ki pulaakna
ngai dingin tha khat-in a inn sung ah paiin hong lut uh hi. Catholic pawl
4 pan palai te leh kumpi lam pan ulian 4 hong ki sawl a, a si dinga a
muanmawh uh Wycliffe kiangah hong kikhawm uh hi. “Pau zong na
pau zo nawn pha kei hi. Na mawhna hang a hi hi. Tu-in ko teng’zakin
nong natsakna teng ka kisik kik hi, ci-in hong pulaak ta in” a ci uh hi.
Puahphapa in daai (88) takin ngai a, a lupna tung ah phongh to dingin a
nat khoi mi kiang ah ngen a, a ki pulaakna ngak-a ama kiim-a omte en72
in, “Kei ka si kei ding hi. Ka nungta ding hi, phungzite gamtat hoihlohna
teng ka genkhia kik leu leu ding hi,” ci in tua mite a ciliing zosak ngei
kammal khauh tawh a dawng hi. –D’Aubigne, b.17. ch.7. Tua ciangin
cimawh mai mawl in siampite in tua inn dei a tai khiat san ta uh hi.

               Wycliffe thugen tung takpi hi. Rome langpan nadingin galhiam
khauh pen pen a gam mite khut ah pia dingin amah nungta hi. Thuhilh
ding, khuavak sak dingleh a suakta sak dingin a gam mite Laisiangtho a
pia khia hi. Hih nasepna vai kaai saka a nok khak tam mah mah hi.
Natna in Wycliffe hong buak a, kum tawmno sung bek seem zo lai ding
ahihna leh a thuak ding lang bawlna te mu khol zo hi. Ahih hangin
lungsi tuan loin Pasian thuciam kammalte tawh ki hansuah-in mai a
nawt ve ve hi. A pilna leh a phuut khaksa thu tampi tawh Pasian in hih
nasep sem dinga a seh tuam vil vel hi a, athahat, a ki gingkhol kinken
naseempa a hong suak hi. Amah tua nasep sem dinga kiteel tuam cih
atheih manin Khristian gam teng a buai lia lua lai tak nangawn in,
Puahphapa in hehna khuasia kipei te awl mawh se loin Lutterworth-a a
Rector nasep pan-in a sem sem mai hi.

               A tawpna ah a nasep hong zo siang thei ta a, mikang pau-a
Laisiangtho om masa pen pen a hi pah hi. Pasian thu England te mai ah
hong kihong khia ta hi. Puahphapa in thong inn sungte leh kihaalna
khuamte zong kihta loin awlmawh nawn lo hi. Amah in mikangte khut
ah a bei kik ngei nawn lo ding Laisiangtho amau pau-in pia khia thei ta
hi. Laisiangtho a piakna hangin thuphawk-lahna kol teng kisutkhia in
mite suakta sak ahih manin in a gam tawi saang pha pen nasepna a suak
hi. Gal kikap-a zawhna tuam tuamte khempeuh sangin tu-a gualzawhna
lian zaw tham pek hi.

             Laikhetna set ki bawl thei nai lo ahih manin, Laisiangtho bu
dang bawl beh nading pen cim taak huai-in zekai mah mah hi. Tua
laibu ki deih mah mah ahih ciangin mi tampi in a tei khia sawn dingin
kipiak uh a, a sepna haksa lua in a ki deih zah zah bawl sak zo lo uh hi.
A hau zaw deuh te in a bu bup in deiha a lei zawh uh hangin, kimkhat te
in a phel phel bek a lei zo uh hi. Mun khat khat ah innkuan nih le thum
kipawl in a bubup-khat in lei khawm uh (89) hi. Tua bangin mite inn
sung dongah ah Wycliffe Laisiangtho bute hong tung hi.

               A ki aapna-sa uh papal upna sung panin hong lungkaa zel zul
uh hi. Hotkhiatna in Khrist upna pan bek-in ki ngah thei hi a, a khial
thei lo Laisiangtho bek om hi, cih Protestant upna bul teng Wycliffe
in tu in hong tel hilh mah mah ta hi. A sawl khiat thuhilh siate leh a
Laisiangtho hawm khiatte hangin England gam lang taang bang in na
saang thei ta uh hi.

             Laisiangtho leh a thu man a kizelh sem sem ciangin pawlpi
thuneihna te mai hiau ding patauh huai mah mah ta hi. Agalhiam te uh
in a suk zawh loh ding Wycliffe sangin a vanglian zaw khat tawh a kital
sik ding uh a hi ta hi. Tua hun laitakin England ah Laisiangtho bu
khaam cipna thukham om lo hi. Bang hang hiam cih leh, amau pau in
tua thubu ki hawm khia ngei nai lo hi. Tua laibu dal cipna’ng thukhamte
a ki nung bawl kik kik zel hi zaw hi. Tua hun in siampite hong ki tha
saan uh hangin Pasian thubu hawm khiat nadingin hun hoih tawm hong
om lai hi.

             Papal makaite in Puahphapa’ aw a daih theih nadingin hong
hanciam pha leu leu uh hi. Thusitna ah thumvei vil vel sam-in sit uh a,
ahih hangin a zo kei uh hi. Amasa in bishop teng kikhopna ah a laigelhte
lampial hi ci-in mawhsak uh a, kumpi moilai Richard a nihnapa amau
lam ah pang dingin thu-zawh ahih man un upna tuam pian a saang mi
peuhmah thong kikia sak ding hi ci-in kumpi thupiakna (decree) a
gingkhia sak uh hi.

             Pawlpi’ thuneihna hanga minambup siatlawhna teng puahphat
ding kisam ahihna Parliment a gammakaite tungah hangsan tak in a
pulak hi. Papal gamtat siatna te leh thumanlo pi-a thuneihna a zat zia te
a gen khiat ciangin a galte ci mawh in abuai gawp uh hi. Putek khat
pawl sam in koih leu uh pawlpi leh Kumpi thuneihna nuai ah hong ki-ap
lel dingin um uh ahih manin, aki ap nading un Wycliffe nungzuite leh
apanpih pe-peuh a hah bawl uh hi. A lam-et uh bang a pian sangsik-in
pope pawlte nangh zaw in a ci-mawh zaw uh hi. Parliament in Wycliffe
ngetna thupi sa zaw ahih manin, bawlsiat dinga a thukip saksa (Edict)
uh phel kika, puahphapa hong suakta leu leu hi.

              A thum veina dingin agam sung biakna zum saang pen pen ah a
puak uh hi. Tua lai ah a lampial (heresy) thunialte peuh mah hehpih cih
bang a om thei nawn het lohna mun a hi ta hi. Tua mun panin Rome ong
gualzo dinga, Puahphapa nasepna ki khawlsak ta ding hi ci in Pope
pawlte in lam en uh hi. Amau ngiimna bang picin’ thei le uh Wycliffe
ama upna pan tawkik in kiciam sak dinga, a ut kei leh thukhen-na zum
panin meihal nading khuam phung zuat sak ding in a geelkholhsa uh a
hi hi.

             Ahih hangin Wycliffe in a lungsim bang lopi gen thei lo a hih
manin tawkik lo hi. Hangsan takin a thuhilhte zom ve-ve a, a bawlsia te
mawhsak na teng a nial tei-tei hi. A pumpi ahi zongin, azaliatna le a
dinmun cihte ahi zongin mangngilh-in, a hun a mun cih zong a phawk
kha kha nawnlo in, a thu gen a za mite kiang ah Pasian thumaan leh thu
kawi bawl-a phuah tawm thu te khai kaak dingin a zawn lai lai mai hi.
Tua Council zum sung ah Kha Siangtho vaangliatna hong tung a, tua
thu a za mite tung ah Pasian huu saa hong tung hi. Tua mun taisan
theilo zah ding in om uh hi. Pasian piak Puahpha pa kammalte in amaute
lung tang thal tang bangin a vut hi. Thu nial ci-a amah a ngawh na teng
uh nial theihloh dingin in mau a leh ngawh hi. Bang hangin tua mawhna
te theh keek lai lai ngam uh hiam ci in a leh dot zaw ta hi. Leitung
hamphatna ngah nadingin Pasian thupha sum meet bawlna-in zat ding
kilawm a hi hiam? ci ta mai hi.

              A tawpna ah, “Kua tawh kinial na hih lam uh na thei uh hiam?
Haan kawvang gei a tung ta puteek khat tawh a ki nial nial lel-in na ki
seh lai uh hiam? No muh bang hi lo in, Thumaan tawh kinialna hi uh hi.
Thumaan pen no sangin hat zaw ahih manin, a hong zo gawp ding hi” ci
lai hi. – Wylie, b.2, ch.13. Tua khit ciangin mipi lak pan ciah a, a galte
khat beek in kho in amah buaisak a sawm nawn kei hi.

              Wycliffe nasepna kizo dek ta hi. Thumaan dialkhai sawt veipi a
na let kinken pen ama khut pan kiin khia baih ta ding ahih hangin Gospel
thu khat vei teci pang lai ding hi. in mawhna gamsung tekmah ah
munkip la-in thumaan ki taang ko ding hi. Rome-a popete mai ah thusitna
thuak dingin Wycliffe a kisapna mun in misiangthote sisan a na luan sak
den zel na mun ahi hi. Kawngkaw natna in dongkhak zel lo hi leh, a
thuak ding bawlsiatnate thei gige mah in asep ding teng a sem nuam
veve hi.(91) Zahtakna leh deihsakna bulphuh in papal kisaktheihna leh
thupi nop luat nateng taina lai pope tung ah akhak hi.

            A genna ah: “Mi khempeuh te tung leh a diak diak-in Rome-a
Bishop pipa tung ah ka upna guiteng pulaak ding ka hih manin ka lung
a dam hi. Ka hilh upnate a maan ahih leh deih sakna tawh a na kipsak
ding, a khialh leh a khialhna hong puah sak ding ka deih hi.

              “A masa bel in, Khrist lungdamnathu in Pasian thukham buppi
hi ci-in ka um hi….Rome-a bishop zong leitunga Khrist taanga ding
ahih leh tua Gospel thukham in mi dang khempeuh sang in ama ading hi
pheelmawh zaw kan dingin ka um hi. Bang hang hiam cih leh Khrist
nungzuite liatna pen hih leitung zaliatna te bang hi loin Khrist leh a
nuntakzia etten in a kinai pen pen a zuihna hi zaw ding hi…. Khrist hih
leitunga hong zin lai-in a zawng pen pen-in hong om in, leitung ukna
leh minthanna a nial hi…

              “A thumaan mite adingin pope hi ta leh mi siangtho khat peuh hi
ta leh, Topa Jesu Khrist a zuih bangin zuih ding kul lo hi. Peter leh
Zebedee tate in zong Khrist kalsuanzia tawh kileh-bulhin leitung
zahtakna alam-etna tawh zui nuam uh a ahih manin a khialh uh bangin
ih zui kei ding hi….

               “Pope in leitung thuneihna nusia hen la, a leitung ukna teng paai
khia-in biakna lam nasep a bumpi-in sem leh, tua pen Khrist sep dan
leh, a diak diak-in, a nungzuite sep bang hi zaw hi. Tua mun ah khial ka
hih leh ki niamkhiat pen penna tawh hong puah ding uh a, a kul leh
sihna dong thuak dingin kong kipia hi. Ka ut bang bek-in na sem-in ka
deih bang a hih thei hi leng bel ka pumpi Rome-a bishop mai ah kong
kilaak tak tak ding hi. Ahih hangin Topa in a leh lam-in hong bawl-in
mite thu sangin Pasian thu mang zaw dingin (92) hong sawl hi” a ci hi.

            A tawp nadinga a genna ah: “I Pasian tung ah thu ngen ni in, I
pope Urban 6-na hong ki toksuah-a hong hanciam nadingin thu ngen
ni. Amah leh a khut nuai-mi sia a seemte in Topa Jesu leh a nungzuite
nuntak lai-a a gamtatzia te uh a zuih takpi theih nadingun ngen ni; tua
hi leh amau in mite a hilh na uh bun ding a, mite in muanhuai takin amau
nung zui sawn thei ding uh hi” a ci hi. – Forx, “Acts and Monuments”,
Vol. III, pp. 49,50.

            Wycliffe in Jesu’ taang hi ung a kici pope leh Cardinalte tung
bek thamlo in Khristian buppi tung ah Khrist ki niamkhiatna leh amuate
kilam danna te lakin, atang-a a dinga akici te in akiniamkhiat tham zawk
ding ahihna langsak hi.

             A upna akip let nadingin anuntakna in sawng ding ahih lam
Wyliffe in seh sa in a koih gige hi. Kumpipa, pope, leh bishop te kikopin
kha tawm vei khit ciangin kihaalna khuam phung ah Wycliffe tun in
suksiat nading geelsa-in akoih uh hi. Ahih hangin ama haanna kiam lo
hi. “Bang hangin thahna kumpi lukhu gamlapi-a zon ding gen gen na hi
uh hiam! A kiphasak siampite Khrist Gospel thu hilh le ucin thahna in
hong pel lo ding hi. Bang e! Nungta laipi mah in, daai cip ding ka hi
hiam?….Tua bangin ka om ngei kei ding hi! Bawlsiatna nawk ding mah
in ka ki ging kholzo hi,” a ci hi. – D’Aubigne, b. 17, ch. 8.

              Pasian khutin a nasempa hum lai ahih manin, khantawn a thumaan
lam-a a ding den in nisial-a siatna a nawk ngit ngetpa pen a galte muh
dahna lel tawh kisia lo ding hi. Wycliffe in amah leh amah kisel sim-in
bu ngei lo napi. Topa in amah a hum hi. Agalte’ bat nading mun a a om
ciangin, a bat zawh lohnading mun ah a na khin khia zel hi. Lutterworth
biak inn sung uh ah neek khawm bawlna hawm dinga a om laitakin
kongkaw-in puuk-a, tawm vei khit ciangin a nuntakna a bei hi.

              Pasian in thumaan kammal Wycliffe ama kam sung ah guan sak
a mipite tunga a hih thuman a tun theih nadingin a cing a keem ding
nasep a guan hi. Puahphatna ding mun bulkip a phuh khit dongin (93)
Pasian in Wycliffe nuntakna keem keem a, a nasepna hun sot sak hi.

             Wycliffe in khuamial-khang (Dark Ages) khuazing pi lak pana
hong pusuak a hi hi. Ma ban azop beh ding puahphatna nasem ama mai
ah kuamah hong pusuak nai lo hi. Tuiphumpa Johan in nasep tuam vil
vel hong sep khiat bangin amah’n zong hun khen thak khat hong taangko
khia a hi hi. Tua a pholh khiat thumaante ah a nung kum za dong
puahpha te in ama muh khiatsa val muh beh tuan nawn lo thamlo in
pawl khat bang in ama phak tan zong baan lo zaw uh hi. Ama phuhsa
thumam khuambulpite thuuk-in zai-a, akhunsa thumante zong kip in
maan lua ahih manin, ama nunga te’ puah phat lai ding bang mah om
nawn lo hi.

             Wycliffe-ii sepna in mite lungsim suakta in pil suah a, sau veipi
Rome te hen cip aminam bup in Laisiangtho sung thu tawh suakta sak
hi. Tua thupha tuinaak pen kum za khawk 14na pan in hong phuul khia
ta hi. Laisiangtho pen Pasian kiang pana Ama deihna bang thu a hong
kilak upna phuh nadingin phinciil takin zuih ding thu hi, ci in Wycliffe
in a saang hi. Amah in kum tul bang a kipsa Rome pawlpi upna zuih lel
ding hi ci-a a um ngei pa ahih hangin Pasian thu man zawk nading mun
a tun ciangin Rome upna panin ki heii khia ngam hi. Tua thu mah zui-in
mite zong hilh in azol hi. Mite in Pope tung tawn in thu a gen uh sangin
Pasian thu siangtho bulphuh in a gen ding uh ahih zawkna a gen hi.
Amah in, Laisiangtho pen Pasian deihna pulakna leh a khiatna Kha
Siangtho in hong hilha mi khempeuh in tua lai a sim ding uh amau
nasep hi cih atheih ding uh kisam hi, ci in zong ahilh hi. Tua bangin in
mite lungsim Rome pawlpi leh pope te kiang pan Pasian thu sung lam
ah a heii khiat sak hi.

               Wyliffe pen biakna Puahphate makai liante lak ah khat a hi hi. A
pil ateina, athumuh siamna, leh thumaan kemcing dingin lungsimkho
nei in adinpih ngamna te (94) ah ama nunga hong khang khia puahphate
lak ah amah ban ding tawm mah mah hi. Nuntak siangtho in, lai sim leh
nasep kuhkal a, gamtat siangtho tawh na asepna ah Khrist suun-a itna
leh muan huaina a neih na te hangin Puahpha te lak ah a ma dawk penpa
a hi hi. Khuamial hun leh mihing lungsim siat pen pen laitak in tua bang
mi hong piang khia hi.

              Wycliffe gamtat zia le tong teng pen hilhpila a piangthakna apia
thei Laisiangtho’ vangliatna lahna lim a, tua bang nuntakzia a neih
theihna zong Laisiangtho hang mah a hi hi. A kilakkhia thumaan lian
pomin akip let ciangin alungsim, angaihsutna, leh a pumpi sung ah hatna
leh navakna a lut hi. Tua in a lungsim zai sak a theih baihna leh khentel
siamna a nei sak hi. Laibu dangte simna tawh a ki ngah thei lo lungsim
hoih leh theih theihna te Laisiangtho simna tawh ki ngah thei hi. Tua in
tupna kho, thuak zawhna, lung khauhna, leh hanciamna te guan thei a,
gamtatna leh khaa lam nuntakzia siang tho sak hi. Zahtakna leh
lunggulhna tawh Laisiangtho aki sim ciangin a sim mipa leh mong neilopa
lungsim hong kizom sak in, mihing lel mah hi napi in, mihing hilh ngei
pilna tuam tuamte in a ngah sak zawh ngei loh pilna taktak picin’na
thute a guan thei hi. Laphuakpa in: “Na thu te gentelna in khua vak
saka, thu theilo te tungah thu theihtelna a guan hi” mah na ci hi. Late
119:130.

               Wycliffe upna te tawlpi khat kihilh zom lai hi. Ama nungzuite
pen Wycliffe-te peuh Lollards peuh a kici hi. England gam sung bek hi
loin gam dangte ah zong zin khia in Gospel thu va puak uh hi. A makaipa
in a sihsan hangin amaute tha nuam zaw kaan lai uh a, a thuhilh na uh
mipi in ngai nuam uh ahih manin, mi honpi pi in a za uh hi. Tua thu
ngaite lak ah Ukpite leh Kumpite’ zite na ngawn hong kihel uh hi. Mun
tampi te ah mipi kikheelna hong om-in Rome te thu a zuihna hang uh a
a milim biak te khawng uh a paai khia uh hi. Laisiangtho lamlahna azui
mite tungah bawlsiatna khuasia kipein in, lipkhap huai leh cikze lo in, a
nuai pah ta hi. Kumpi vangliatna akip theih nading in Rome te huh ding
a deih man un England kumpi in zong Puahphate peuhmah thah ding
(95) haksa sa het lo hi. England te tangthu ah gospel naseem te thahna
ding khuam phut dingin kumpi’ thu piakna masa bel asuak hiau ta hi .
Thahna in thahna hong zui suk suk hi. Thumaan lam-a pang peuh mah
a ki bawlsiatna kahna aw te bek mipite (Sabaoth) Topa’ bil in za ta hi.
Kumpi leh-hek Pawlpi galte ci-in sabet-in a bet uh ciangin, mun simtham
te ah thu hilh ve ve uh a, mi zawngte inn sungte beel in, khat vei vei
gam lak kaw hawm sung khawng ah a bu uh hi.

               Bawlsiatna a na siat mah mah hangin daai tak, ki pumpiak in ,
tha nuam leh lung duai tak in kum zalom tampi sung upna maan lo niala
a thuak kenkon mah na om ve ve hi. Tua hun lai-a Khristian te in
thumaan kim khat bang bek a theih uh hangin Pasian thu a muh zah zah
mangin ki-it ding cih thei in, tua ciang lel mah tawh na sih lawh ngam
tham zel uh hi. Sawltakte khang lai-a mah bangin mi tampi in aneihsa
te uh Khrist hangin taan lawh uh hi. Amau inn-a teeng thei lai sunte in
a ki nawh khia a lawmte uh tawh lungkim takin teeng khawm uh a,
amau zong a ki nawh khiat hun hong tun’ cingin lungkim tak mah in
thuak lel zel uh hi. A bawlsia te hehna kihta in suahtakna a ngah theih
nading zong mitampi te a upna uh nusia-in kisik kikna puantual silh sak
uh a, amau nung tolhna thu mi teng zaka tangko ding in thong inn pan
pai khia sak uh hi. Mi zawng mihau leh uliantampi zong na om uh hi.
Tua bang mite in lau lo takin leisung kaw hawm khawng panin thumaan
teci napang ve ve lai uh a, “Lollard Tausang” khawng, bawlsiatna leh
meikuang lak khawng ah “Amah (Jesu) tawh a thuak khawm” thamcing
dinga a om theih uh angtan pihzaw uhhi. Papist te in Wycliffe a hin’ laia
a nasepna ah gual-lel lua kisa mah mah uh a, a pum pi han sung ah
daai taka a tawl ngak ding nangawn haza in lungkim zo lo uh ahih
manin, asih khit kum 40 bang sawtzo hinapi Constance khua kikhoppina
pan a thupiakna uh tawh a guhte phong khia kik in mipi muh in haal
tum uh a, a kaangvu te a kiang nai gun neu khat ah a bua uh hi. Laiigelh
pisal khat in a genna ah, “Hih gun neu in, a vuu Avon gun ah luan pih
suk a, Avon pan-in Severn ah lut in, Severn pan tuipi nakte ah lut-a tua
pan tuipi sunga lut suk (96) hi. Wycliffe’ vuu in leitung buppii ah ki
theh ziah zuah kawi kawi ama thu muh khiat upna bulte lim a ciing hi,”
a ci hi. – Fuller, T., “Church History of Britain,” b. 4, sec. 2, par. 54. A
galte in amau gitloh gamtatna teng in zong, tua bang mahin, leitung
bup zel thang mang khin zo ahih lam phawk kha het lo zaw phial uh hi.

               Wycliffe laigelhna hangin Bohemia-a John Huss in zong Rome
te khialhna tampi nusia in Puahphatna nasep hong seem hi. Aki gamlat
mah mah hangin, hih gam nihte gel sung dong ah thumaan khaici tua
bangin kituh hi. Bohemia panin nasepna pen a kiim a paam gam te ah
hong ki zeel sawn hi. Mite lungsim pen sau veipi a ki mang ngilh Pasian
thumaan ah hong ki leh kik hi. Pasian khut in Puahphatna adingin lampi
a hon sak kawi kawi hi.

No comments:

Post a Comment